Танил зураач минь єєрийгєє тєгс тєгєлдєр бvтээл хийнэ гэсээр шар махтайгаа хатаж явна хэмээн цєхрєн сєхєрч буйн гунигт шvvдрийг нvдэндээ гялтгануулж билээ.
Мань эр бол vнэхээр хичээнгvй, ємднийхєє резинийг тааруулжээ гэвэл сунаад хvрчихийг нь мэдсээр ч цєєнгvй хэмжиж байж огтлох хvн л дээ. Тvvнийг яваандаа мухардалд орж, магадгvй єєрийгєє тєхєєрєх гээд балиус бариад гvйж явж мэдэх юм гэж би нэгэнтэо бодсонсон. Хєєрхий тэр хvн социализмын vеийн “алдаагvй” бvтээл хийх гээд л байгаа санаатай юм шvv дээ.
Сэтгэлгээний ядуурал гэдэг хvнийг ийм болгоод хаячихаж байна шvv. Хvнийг ч гэж дээ, нийгмээрээ ийм байж чадаж байгаа юм чинь тэр юундаа ч ичиж, ухаарах гэж яарах билээ. Урлаг гэдэг дvvрэн гvйцэд “тєгс тєгєлдєр”-тєє бус дутуу дулимаг, алдаа мадагтайдаа аугаа байдаг гэж би хар багаасаа л боддог, тvvндээ итгэчихсэн нэгэн. Тэгээд хачин гоё алдаатай шvлэг бичиж “алдаж” байсан минь олон. Урлагийн бvтээл гэж ойлгох /зураг, баримал, хєгжим, яруу найраг г.м/ зvйлийнхээ алдааг яаж хийснээр нь уран бvтээлийг сайн муу, сайхан муухай гэхчилэн ёстой дураараа нэрлэж, бvр хочилж ч болох мэт. Алдаа гэдэг урлахуйн маш том зэвсэг бєгєєд ухамсартай, ухамсаргvй аль ч байдлаар хэрэглэж болно. Тvvнийг харин сэтгэлгээ гэдэг юм гэсэн. Мєхєс би 90-ээд оны эхээр шvлэг мvлэг оролдож, тэгэхдээ Монголын уран зохиолыг шинэчлэх гэж зуун жил байтугай зургаан секунд ч дайтах сонирхолгvй явлаа. Vнэндээ тэгэх ч шаардлагагvй байв. Одоо ч гэсэн тийм шаардлага алга. Гэхдээ болсон болоогvй цаас цоохорлодог хэвээрээ л, бас сулхан ч гэсэн амьсгаатай л байна. “Зvс бvгэг андууд” бvлгэмийн нэг гол зорилго бол том зохиолч болох явдал биш “том” зохиолчдыг ичээх явдал байсан юм. Тэр зорилго одоо хангалттай биелсэн. Гэхдээ манай томчуудын нvvрний арьс нас гvйцсэн шарын зоо нурууны арьснаас зузаан билээ л… Тэд ичнэ гэж ёстой байхгvй. Том зохиолчдын тоо толгой эрс цєєрєхийг /нvгэл байгаа даа/ уран зохиолын шинэ vеийнхэн хvлээн азнасаар, бас нас ахисаар… Зарим нь том болох гэж яарч, зарим нь том болохыг vхэлд тооцсон хэвээр, бvгдээрээ л нэгэн сайн цагийг хvлээсээр. Бас энэ зуур М.Уянсvхийн “Асагч сарны шvлгvvд”, Л.Єлзийтєгсийн номууд сонирхол татсан ч сонирхож байгаа хvн алга, сонирхсон ч тоогоогvй царайлах нь тод ажиглагдана.
Цагийн зvv шинэчлэл…
Шинэчлэл гэж цохилсоор…
Цаашаа хараагvй сэрvvн тунгалаг байгаа ч
Хойшоо хараад суучихаад хєдєлдєггvй
Ардын уран зохиолчдын
Арми нэмэгдсээр…
Тvмний сэтгэлгээнд тvйтгэр болж, тvрvvлж гарах гэхэд тvймэр асааж, утаад угаартуулаад байна. Ардыг мунхруулсан ардын уран зохиолч олширсноос номыг дээдэлдэг ноёдын уран зохиолч олшрох учиртай сан. Ер нь боолд зориулж зохиол бичих, богдод зориулж зохиол бичихийн аль нь хэцvv нь тодорхой шvv дээ. Тийм байх ёстой цаг vедээ бид тэгж чадахгvй байгаа нь гайхмаар. Хvv том болжээ гэдэг vгийг хэлэх нь, бvр талархалтай хэлэх нь зvйтэй мэт. Нэгэн vе авгайтайгаа хамт их дэлгvvр ухна гэж уран зохиолын цагдаа нарын / магадгvй жинхэнэ цагдаа нар ч болгоомжилж мэдэх байсан vе/ уурыг хvргэж байсан “Хvрээ хєвгvvд” бvлгэмийн гишvvн
П.Батхуягийн “Хvрэл зvрх” vгvvллэгийн тvvвэр хэвлэгджээ. Тэр эл дол болж нэгэнт хэвшин vжирснээс салахсан гэж чамгvй зvтгэсэн, чамгvй туршилт сорилыг “Хvрэл зvрх”-эн дээрээ хийсэн нь шууд мэдрэгдэж байна. Тэр энэ номоороо єєрийн уран зохиолын vзэл баримтлалыг товойлгож “Хvрээ хєвгvvд”-ийнхээ люмпенпастухын уран зохиолын эсрэг намируулж байсан далбаанаас салбарлан гvнзгийрч ялгарахаар нэгэнт шийдсэн юм болов уу гэлтэй. Тэр “Тодорхой Дорж, Цэцэг гэх мэтийн дvрээс татгалзах гэж би vргэлжилсэн vгийн зохиол бичиж эхэлсэн. Гэтэл ихэнх хvмvvс энэ зохиолын чинь тэр, тэр гэсэн тодорхой дvрvvд хаана байна хэмээн шаардах болов. Дандаа дайсантай кино vзvvлж єсгєсєн социалист нийгмийн их суурь одоо ч ганхах болоогvй юм байна” гэх юм уу “Нулимсанд хvртэл философи бий гэж шавь минь бичжээ. Тэрээр нулимсны онол боловсруулж нvлимсны шvлгvvд бичжээ. Тэрхvv номыг уншиж суухдаа хvн тєрєлхтний инээдний философи хэзээ хаана гээгдсэн юм бол гэж бодов. Тийм юм ер нь байсан ч юм уу даа” гэх мэтчилэн єєрийн иррациональ гэж болох vзлийг тодорхойлжээ. Тvvний зохиолууд неореалист, модернист, постмодерн… зэрэг ямар нэгэн “изм”-д хамаарч байгаа нь хэнд ч сонин биш. Хамгийн гол нь энэ зохиолч шинэ санаа, бичлэгийн шинэ хэв маягийг уншигчийнхаа ємнє тавьж байгаа нь гол юм. Гэхдээ тvvний зохиол нь утга учиргvйн болон ухамсрын бус зvйлсээр / иррациональ/ бага бєгєєд оюун санааны тодорхой эмх цэгцээр тэр бvхнийгээ холбож сонирхолтой шугам, монголын уран зохиолд тєдий л vзэгддэггvй адал санаашрал, ёр зєн, далд нууцлагийг хот иргэншлийн хєрсєнд “суулгаж” ургуулж чадсанаараа євєрмєц юм. Тvvний зохиолыг хvнээс илvv хvсэл зорилго євєрлєсєн, хvнээс далд санаа дэвшvvлж бодол тээсэн хэрээний єд, золбин гєлєг зэрэг зvйлс заримдаа хєтєлж байгаа нь манай зарим шvvмжлэгчдийн нvдийг духан дээр нь гаргаж мэднэ. Бvр тэр бvхний нийгэм дэх хор уршгийг маш нарийн тооцоод / магадгvй тооны машин барьж байгаад/ УИХ-ын эдийн засгийн байнгын хороонд манай аваргууд матаас ч бичиж мэдэх талтай. Тэд єєрт ойлгогдохгvй, таалагдахгvй, жинхэнэ уран бvтээлийн яс чанарыг агуулсан бvтээлээс /тэдэнд таалагдахгvй байна гэдэг бараг сайн зохиолын vндсэн шинж/ машид айж “галзуу хvний єдрийн тэмдэглэл” зэргээр нэр хоч єгєєд амархан салж авдаг юм. Тэд тухайн зохиолыг яагаад галзуу хvний дэвтэрт байж болох зvйл гэж vзсэнээ ч тайлбарлаж чаддаггvй. Тэр бvv хэл галзуу хvний тэмдэглэл гэж юу болохыг тєсєєлєх ч vгvй. Єєрсдийн хєлдvv, хагас унтсан байдалдаа бvхнийг нийцvvлж, тархиныхаа гєлгєр хальсан дээр гулгуулан унагаж тахир дутуу болгохдоо гаршаад, тэр хорон vйлдлvvд нь vе дамжиж, нэг ёсны архагшсан євчин-хорт мэргэжил болж хувирчээ. Тэд манай урдаа барьдаг /ардаа нуумаар/ шvvмжлэгч тэр, энэ гэж ирээд л єєрсдийгєє хамгаалдаг. Аргагvй л дээ тэдний “зовлон” нэг юм чинь тэнэглэл, мэдэмхийрэл, тєєрєгдєл…бас юу, юу ч байдаг юм, хялбарчлал зэрэг бvх юм нь “нэг” байх нь зvй. Энд манай бас нэг “урдаа барьдаг” шvvмжлэгчийн шvvмжийг эшилж vзье. Б.Цэдэв гуай єнгєрсєн жилийн богино vгvvллэгийн наадамд шалгарсан 10 vгvvллэгийг vзээд ихэд гутарчээ. Тэгээд шvvмжилж тэдний алдааг хэлж, зам харгуйг нь юу гэж заасан бэ гэвэл… “Д.Энхболдбаатарын “Удирдагчийн нууц” vгvvллэг мєн л хачирхалтай. Есєн мянган єрх, дєрвєн тvмэн албатаа дагуулан хєдєлсєн их нvvдэл 13 жил vргэлжлээд удирдагчаа нас бармагц зогсож 800 жил саатжээ. Vлгэр ч биш, домог ч биш, юу ч биш ийм нэг зvйлийг байр эзлvvлжээ. П.Батхуягийн “Далавч” хэмээх vгvvллэг нь дээрхээс дутахгvй бєгєєд солиотой хvний єдрийн тэмдэглэл мэт болжээ” гэх мэтээр vгvvллэг тус бvрийг “задлан шинжилж”, оюун тархиныхаа шvvлтvvрээр шvvсийг vгvvлэгчийн vгvvллэгийг хачирхаж “…Vvнийг боловч бичигдсэн оруулж шахаад “Журай” жаахан байснаа уншсан хэн vнэмшмээр бєгєєд ялангуяа гадаадын хvн vзвэл монгол оронд мангас буюу махчин байдаг гэж сурталчлах бэлэн єгєєш болжээ” хэмээн аялал жуулчлалын асуудал хариуцдаг хvнд алтан хошуу єргєж байгаа юм шигээр тєгсгєжээ. Жинхэнэ хачирхмаар нь энэ урдаа барьдаг шvvмжлэгч маань “Зах зээл, эрх чєлєє гэдэг хэн хvн аманд орсноо чалчиж байдаг хэрэг биш бєгєєд аливаа зvйлд хэм хэмжээ, сахилга, дэг журам /улс тєрийн сонор сэрэмж гэж айлгаагvйд нь талархах хэрэгтэй/ зайлшгvй бий гэдгийг хэн ч мартаж болохгvй” хэмээн гараа огцом хєдєлгєж ургах наран зvг хандуулсан байх юм. Иймэрхvv л судлаач шvvмжлэгчид монголын уран зохиолын “эрvvл энхийн” манаанд зогсож байна. Та нарт би П.Батхуягийн “Хvрэл зvрх” номонд буй нэг vгvvллэгээс уншиж єгье. “Амьдрал” гэдэг vгvvллэг л дээ. “…Би энэ нохойны ах. Надаас гурван насаар дvv, єрєєсєн чих нь соотон, ялимгvй хазгар, гэхдээ дуу чанга, бие тэгш сайхан нохой. Уржнан жил хаврын эхэн сард манай хєршийн / миний найз. Т.Б/ залуу хотын тєвийн нэг байрны хонгилоос олсон юм.” Цаашаа унших уу, дарга / шvvмжлэгч ээ/ аа? Та нєгєє л галзуу хvний єдрийн тэмдэглэл гэгчээ хэлж, урж хаях юм уу шууд л хогийн сав руу чулуудахыг тушаах биз. Яг vнэндээ тэмдэглэлээ ялгадаггvй эрvvл шvvмжлэгчээс тэмдэглэл хєтєлж чаддаг галзуу хvн нь монголын уран зохиолд хэрэгтэй байна л даа. П.Батхуягийн энэ учир утгагvй /энэ ч уран бvтээлийн єгєгдєл/ ухамсрын бус юм шиг текст нь зохиогчийн хатуу оролцоо, диктатурын дор биш, маш нарийн шугамаар vйл явдлын дэргэд нь байж, сэтгэгдлээ хэлэх мэт хєєрєл дэврэл багатай оюун бодомжуудын байршлаар явж уялдаа, зангилаа нь тайлагдана. Зохиолын би баатар, нохой хоёр урд тєрєлдєє бор шувуу байж. Нэгэн зохиолч эр тэднийг барьж торонд хийжээ. Их идсэнээс болж тvрvvлж vхсэн дvv-болжмор нохой, эзнээ гэрлэсний дараа хэтэрхий цадаж vхсэн би-болжмор хvн болчихоод энэ тvvхийг ярьж байгаа хэрэг. Тэрбээр урд тєрлийнхєє эзнийг лав эргэж хvн болж тєрєєгvй биз, тєрєхийг ч хvсээгvй биш ээ… гэж санааширна. Дvv нохойдоо эзнийхээ бичсэн зохиолоос уншиж єгєхєд тэр тэсгэлгvй гийнаж, шарвалзан зугтаж оддог байснаа сvvлдээ салахаа больж “дахиад нэг уншаач” хэмээн нохойны нvдээр гуйна. Тэр бол диваажингийн орон, бурхан багшийн тухай ном байна. Эзэн нь энэ дэлхийн амиа хорлосон агуу их сэтгэгчдийн нэг болохыг хvн болсон болжмор олж уншина. Тайлагдашгvй нууцлаг, таагдашгvй баларлаг мэт мєртлєє сайхан зохиол, сайн бvтээл гэж мэдэгдээд байдаг нь тийм зохиол ажээ. Зохиолч П.Батхуягийн vгvvллэгийн текст бvр нь дадаж хэвшсэн ужиг унгирлаас зугтаасан байгаа нь нэн сайшаалтай. Хар хэрээний єдєр vзэг хийгээд зохиол бичиж эхэлсэн / “Єд” vгvvллэг/ залуу vзэгтэйгээ ярилцана. “Чи бид тэгж хэнийг хэлээд байна” , “Бид гэж vv, бид гэж бид” л юм даа. Манай нэг ширээ гэхэд ааш муутай зожиг франц эрийг суут зохиолч болгосон. За байз, нэрийг нь хэн ч гэдэг билээ дээ. Мопассан гэдэг санагдана. Мєн манай нэг єдрийн гэрэл хоёр ч ирландыг суут зохиолч болгосон юмдаг. Нэг савх хоёр ч японыг хайку шvлгийн мастер болгосныг санаж байна. Ингээд яриад байвал их зvйл бий” гэж хар хэрээний єд мєчєєрхєж байгаа юм. Бvv vзэгд, хэзээ ийм юм байлаа даа гэж дургvйцэх хvн зєндєє гарна. Харин “ивээлт нарны цацраг алтан…”-г эсэргvvцэж, нарны цацраг алт биш гэдгийг судлаад мэдчихсэн эрдэм шинжилгээний ажилтан дуугарвал тэнэг мунхгаар нь дуудаж чадах хvн манайд зєндєє. Ер нь уран сайхны сэтгэлгээ бол маш их худалч, алдааны vvр уурхай байх тусмаа тєгс тєгєлдєр уран бvтээл болох мэт. Vvнийг дурдсаны учир нь “цацраг” хэвшсэн хуучин учраас хамгаалалтын дархлаа сайтай, П.Батхуягийн текстийн хэлбэр нь нийгэм оюуны талаасаа “ємгєєлєгчгvй” шинэ учраас хvний дургvйг ихээр хvргэж болохыг жишсэн хэрэг. Бас тvvний зохиолд сэтгэлгээний гэнэн дvрслэл, амьтны гэмээр зєн совингийн деталиуд дvvрэн бий. Гэхдээ тэр энэ бvхнийг маш нарийн ур дvй, утга санааг гаргахын тулд зориуд ашигладаг байна. “…Зуудаг нохой худалдаж авна гэсэн зарлал уншаад шvдээ толинд харлаа. Хурц vзvvртэй цагаан соёо минь гєлгєн нохойноос илvv харагдана…” гэж тvvний vгvvллэгт гардаг. Би хэзээ ч зуудаг нохой биш гэж бодоод тvvндээ vнэмшчихсэн урдаг нохой шиг манай шvvмжлэгчид шvдээ хэзээ ч толинд харж vзээгvй, харах зєн совин ч байхгvй. Зуудаг нохой эзнээсээ сайн хvнийг эзнээ хамгаалж байна гээд урчихсан байдаг нь элбэг тохиолддог доо. Юутай ч болов П.Батхуягийн vгvvллэгvvд монголын уран зохиолын хаалгаар цэмбэгэр, авхаалжтай идэр хєвгvvн шиг орж ирлээ. Араас нь 40 хvрсэн эр шиг тууж, дал ная шvргэсэн євгєд шиг романууд нь орж ирэхийг хvлээх л vлдлээ. Тэгэхдээ эдгээр нь хэний ч танил бус шинэ бєгєєд сvрлэг байхыг л хvснэм.
Зохиолч, яруу найрагч Тєрийн Баянсан
Сэтгэлгээний ядуурал гэдэг хvнийг ийм болгоод хаячихаж байна шvv. Хvнийг ч гэж дээ, нийгмээрээ ийм байж чадаж байгаа юм чинь тэр юундаа ч ичиж, ухаарах гэж яарах билээ. Урлаг гэдэг дvvрэн гvйцэд “тєгс тєгєлдєр”-тєє бус дутуу дулимаг, алдаа мадагтайдаа аугаа байдаг гэж би хар багаасаа л боддог, тvvндээ итгэчихсэн нэгэн. Тэгээд хачин гоё алдаатай шvлэг бичиж “алдаж” байсан минь олон. Урлагийн бvтээл гэж ойлгох /зураг, баримал, хєгжим, яруу найраг г.м/ зvйлийнхээ алдааг яаж хийснээр нь уран бvтээлийг сайн муу, сайхан муухай гэхчилэн ёстой дураараа нэрлэж, бvр хочилж ч болох мэт. Алдаа гэдэг урлахуйн маш том зэвсэг бєгєєд ухамсартай, ухамсаргvй аль ч байдлаар хэрэглэж болно. Тvvнийг харин сэтгэлгээ гэдэг юм гэсэн. Мєхєс би 90-ээд оны эхээр шvлэг мvлэг оролдож, тэгэхдээ Монголын уран зохиолыг шинэчлэх гэж зуун жил байтугай зургаан секунд ч дайтах сонирхолгvй явлаа. Vнэндээ тэгэх ч шаардлагагvй байв. Одоо ч гэсэн тийм шаардлага алга. Гэхдээ болсон болоогvй цаас цоохорлодог хэвээрээ л, бас сулхан ч гэсэн амьсгаатай л байна. “Зvс бvгэг андууд” бvлгэмийн нэг гол зорилго бол том зохиолч болох явдал биш “том” зохиолчдыг ичээх явдал байсан юм. Тэр зорилго одоо хангалттай биелсэн. Гэхдээ манай томчуудын нvvрний арьс нас гvйцсэн шарын зоо нурууны арьснаас зузаан билээ л… Тэд ичнэ гэж ёстой байхгvй. Том зохиолчдын тоо толгой эрс цєєрєхийг /нvгэл байгаа даа/ уран зохиолын шинэ vеийнхэн хvлээн азнасаар, бас нас ахисаар… Зарим нь том болох гэж яарч, зарим нь том болохыг vхэлд тооцсон хэвээр, бvгдээрээ л нэгэн сайн цагийг хvлээсээр. Бас энэ зуур М.Уянсvхийн “Асагч сарны шvлгvvд”, Л.Єлзийтєгсийн номууд сонирхол татсан ч сонирхож байгаа хvн алга, сонирхсон ч тоогоогvй царайлах нь тод ажиглагдана.
Цагийн зvv шинэчлэл…
Шинэчлэл гэж цохилсоор…
Цаашаа хараагvй сэрvvн тунгалаг байгаа ч
Хойшоо хараад суучихаад хєдєлдєггvй
Ардын уран зохиолчдын
Арми нэмэгдсээр…
Тvмний сэтгэлгээнд тvйтгэр болж, тvрvvлж гарах гэхэд тvймэр асааж, утаад угаартуулаад байна. Ардыг мунхруулсан ардын уран зохиолч олширсноос номыг дээдэлдэг ноёдын уран зохиолч олшрох учиртай сан. Ер нь боолд зориулж зохиол бичих, богдод зориулж зохиол бичихийн аль нь хэцvv нь тодорхой шvv дээ. Тийм байх ёстой цаг vедээ бид тэгж чадахгvй байгаа нь гайхмаар. Хvv том болжээ гэдэг vгийг хэлэх нь, бvр талархалтай хэлэх нь зvйтэй мэт. Нэгэн vе авгайтайгаа хамт их дэлгvvр ухна гэж уран зохиолын цагдаа нарын / магадгvй жинхэнэ цагдаа нар ч болгоомжилж мэдэх байсан vе/ уурыг хvргэж байсан “Хvрээ хєвгvvд” бvлгэмийн гишvvн
П.Батхуягийн “Хvрэл зvрх” vгvvллэгийн тvvвэр хэвлэгджээ. Тэр эл дол болж нэгэнт хэвшин vжирснээс салахсан гэж чамгvй зvтгэсэн, чамгvй туршилт сорилыг “Хvрэл зvрх”-эн дээрээ хийсэн нь шууд мэдрэгдэж байна. Тэр энэ номоороо єєрийн уран зохиолын vзэл баримтлалыг товойлгож “Хvрээ хєвгvvд”-ийнхээ люмпенпастухын уран зохиолын эсрэг намируулж байсан далбаанаас салбарлан гvнзгийрч ялгарахаар нэгэнт шийдсэн юм болов уу гэлтэй. Тэр “Тодорхой Дорж, Цэцэг гэх мэтийн дvрээс татгалзах гэж би vргэлжилсэн vгийн зохиол бичиж эхэлсэн. Гэтэл ихэнх хvмvvс энэ зохиолын чинь тэр, тэр гэсэн тодорхой дvрvvд хаана байна хэмээн шаардах болов. Дандаа дайсантай кино vзvvлж єсгєсєн социалист нийгмийн их суурь одоо ч ганхах болоогvй юм байна” гэх юм уу “Нулимсанд хvртэл философи бий гэж шавь минь бичжээ. Тэрээр нулимсны онол боловсруулж нvлимсны шvлгvvд бичжээ. Тэрхvv номыг уншиж суухдаа хvн тєрєлхтний инээдний философи хэзээ хаана гээгдсэн юм бол гэж бодов. Тийм юм ер нь байсан ч юм уу даа” гэх мэтчилэн єєрийн иррациональ гэж болох vзлийг тодорхойлжээ. Тvvний зохиолууд неореалист, модернист, постмодерн… зэрэг ямар нэгэн “изм”-д хамаарч байгаа нь хэнд ч сонин биш. Хамгийн гол нь энэ зохиолч шинэ санаа, бичлэгийн шинэ хэв маягийг уншигчийнхаа ємнє тавьж байгаа нь гол юм. Гэхдээ тvvний зохиол нь утга учиргvйн болон ухамсрын бус зvйлсээр / иррациональ/ бага бєгєєд оюун санааны тодорхой эмх цэгцээр тэр бvхнийгээ холбож сонирхолтой шугам, монголын уран зохиолд тєдий л vзэгддэггvй адал санаашрал, ёр зєн, далд нууцлагийг хот иргэншлийн хєрсєнд “суулгаж” ургуулж чадсанаараа євєрмєц юм. Тvvний зохиолыг хvнээс илvv хvсэл зорилго євєрлєсєн, хvнээс далд санаа дэвшvvлж бодол тээсэн хэрээний єд, золбин гєлєг зэрэг зvйлс заримдаа хєтєлж байгаа нь манай зарим шvvмжлэгчдийн нvдийг духан дээр нь гаргаж мэднэ. Бvр тэр бvхний нийгэм дэх хор уршгийг маш нарийн тооцоод / магадгvй тооны машин барьж байгаад/ УИХ-ын эдийн засгийн байнгын хороонд манай аваргууд матаас ч бичиж мэдэх талтай. Тэд єєрт ойлгогдохгvй, таалагдахгvй, жинхэнэ уран бvтээлийн яс чанарыг агуулсан бvтээлээс /тэдэнд таалагдахгvй байна гэдэг бараг сайн зохиолын vндсэн шинж/ машид айж “галзуу хvний єдрийн тэмдэглэл” зэргээр нэр хоч єгєєд амархан салж авдаг юм. Тэд тухайн зохиолыг яагаад галзуу хvний дэвтэрт байж болох зvйл гэж vзсэнээ ч тайлбарлаж чаддаггvй. Тэр бvv хэл галзуу хvний тэмдэглэл гэж юу болохыг тєсєєлєх ч vгvй. Єєрсдийн хєлдvv, хагас унтсан байдалдаа бvхнийг нийцvvлж, тархиныхаа гєлгєр хальсан дээр гулгуулан унагаж тахир дутуу болгохдоо гаршаад, тэр хорон vйлдлvvд нь vе дамжиж, нэг ёсны архагшсан євчин-хорт мэргэжил болж хувирчээ. Тэд манай урдаа барьдаг /ардаа нуумаар/ шvvмжлэгч тэр, энэ гэж ирээд л єєрсдийгєє хамгаалдаг. Аргагvй л дээ тэдний “зовлон” нэг юм чинь тэнэглэл, мэдэмхийрэл, тєєрєгдєл…бас юу, юу ч байдаг юм, хялбарчлал зэрэг бvх юм нь “нэг” байх нь зvй. Энд манай бас нэг “урдаа барьдаг” шvvмжлэгчийн шvvмжийг эшилж vзье. Б.Цэдэв гуай єнгєрсєн жилийн богино vгvvллэгийн наадамд шалгарсан 10 vгvvллэгийг vзээд ихэд гутарчээ. Тэгээд шvvмжилж тэдний алдааг хэлж, зам харгуйг нь юу гэж заасан бэ гэвэл… “Д.Энхболдбаатарын “Удирдагчийн нууц” vгvvллэг мєн л хачирхалтай. Есєн мянган єрх, дєрвєн тvмэн албатаа дагуулан хєдєлсєн их нvvдэл 13 жил vргэлжлээд удирдагчаа нас бармагц зогсож 800 жил саатжээ. Vлгэр ч биш, домог ч биш, юу ч биш ийм нэг зvйлийг байр эзлvvлжээ. П.Батхуягийн “Далавч” хэмээх vгvvллэг нь дээрхээс дутахгvй бєгєєд солиотой хvний єдрийн тэмдэглэл мэт болжээ” гэх мэтээр vгvvллэг тус бvрийг “задлан шинжилж”, оюун тархиныхаа шvvлтvvрээр шvvсийг vгvvлэгчийн vгvvллэгийг хачирхаж “…Vvнийг боловч бичигдсэн оруулж шахаад “Журай” жаахан байснаа уншсан хэн vнэмшмээр бєгєєд ялангуяа гадаадын хvн vзвэл монгол оронд мангас буюу махчин байдаг гэж сурталчлах бэлэн єгєєш болжээ” хэмээн аялал жуулчлалын асуудал хариуцдаг хvнд алтан хошуу єргєж байгаа юм шигээр тєгсгєжээ. Жинхэнэ хачирхмаар нь энэ урдаа барьдаг шvvмжлэгч маань “Зах зээл, эрх чєлєє гэдэг хэн хvн аманд орсноо чалчиж байдаг хэрэг биш бєгєєд аливаа зvйлд хэм хэмжээ, сахилга, дэг журам /улс тєрийн сонор сэрэмж гэж айлгаагvйд нь талархах хэрэгтэй/ зайлшгvй бий гэдгийг хэн ч мартаж болохгvй” хэмээн гараа огцом хєдєлгєж ургах наран зvг хандуулсан байх юм. Иймэрхvv л судлаач шvvмжлэгчид монголын уран зохиолын “эрvvл энхийн” манаанд зогсож байна. Та нарт би П.Батхуягийн “Хvрэл зvрх” номонд буй нэг vгvvллэгээс уншиж єгье. “Амьдрал” гэдэг vгvvллэг л дээ. “…Би энэ нохойны ах. Надаас гурван насаар дvv, єрєєсєн чих нь соотон, ялимгvй хазгар, гэхдээ дуу чанга, бие тэгш сайхан нохой. Уржнан жил хаврын эхэн сард манай хєршийн / миний найз. Т.Б/ залуу хотын тєвийн нэг байрны хонгилоос олсон юм.” Цаашаа унших уу, дарга / шvvмжлэгч ээ/ аа? Та нєгєє л галзуу хvний єдрийн тэмдэглэл гэгчээ хэлж, урж хаях юм уу шууд л хогийн сав руу чулуудахыг тушаах биз. Яг vнэндээ тэмдэглэлээ ялгадаггvй эрvvл шvvмжлэгчээс тэмдэглэл хєтєлж чаддаг галзуу хvн нь монголын уран зохиолд хэрэгтэй байна л даа. П.Батхуягийн энэ учир утгагvй /энэ ч уран бvтээлийн єгєгдєл/ ухамсрын бус юм шиг текст нь зохиогчийн хатуу оролцоо, диктатурын дор биш, маш нарийн шугамаар vйл явдлын дэргэд нь байж, сэтгэгдлээ хэлэх мэт хєєрєл дэврэл багатай оюун бодомжуудын байршлаар явж уялдаа, зангилаа нь тайлагдана. Зохиолын би баатар, нохой хоёр урд тєрєлдєє бор шувуу байж. Нэгэн зохиолч эр тэднийг барьж торонд хийжээ. Их идсэнээс болж тvрvvлж vхсэн дvv-болжмор нохой, эзнээ гэрлэсний дараа хэтэрхий цадаж vхсэн би-болжмор хvн болчихоод энэ тvvхийг ярьж байгаа хэрэг. Тэрбээр урд тєрлийнхєє эзнийг лав эргэж хvн болж тєрєєгvй биз, тєрєхийг ч хvсээгvй биш ээ… гэж санааширна. Дvv нохойдоо эзнийхээ бичсэн зохиолоос уншиж єгєхєд тэр тэсгэлгvй гийнаж, шарвалзан зугтаж оддог байснаа сvvлдээ салахаа больж “дахиад нэг уншаач” хэмээн нохойны нvдээр гуйна. Тэр бол диваажингийн орон, бурхан багшийн тухай ном байна. Эзэн нь энэ дэлхийн амиа хорлосон агуу их сэтгэгчдийн нэг болохыг хvн болсон болжмор олж уншина. Тайлагдашгvй нууцлаг, таагдашгvй баларлаг мэт мєртлєє сайхан зохиол, сайн бvтээл гэж мэдэгдээд байдаг нь тийм зохиол ажээ. Зохиолч П.Батхуягийн vгvvллэгийн текст бvр нь дадаж хэвшсэн ужиг унгирлаас зугтаасан байгаа нь нэн сайшаалтай. Хар хэрээний єдєр vзэг хийгээд зохиол бичиж эхэлсэн / “Єд” vгvvллэг/ залуу vзэгтэйгээ ярилцана. “Чи бид тэгж хэнийг хэлээд байна” , “Бид гэж vv, бид гэж бид” л юм даа. Манай нэг ширээ гэхэд ааш муутай зожиг франц эрийг суут зохиолч болгосон. За байз, нэрийг нь хэн ч гэдэг билээ дээ. Мопассан гэдэг санагдана. Мєн манай нэг єдрийн гэрэл хоёр ч ирландыг суут зохиолч болгосон юмдаг. Нэг савх хоёр ч японыг хайку шvлгийн мастер болгосныг санаж байна. Ингээд яриад байвал их зvйл бий” гэж хар хэрээний єд мєчєєрхєж байгаа юм. Бvv vзэгд, хэзээ ийм юм байлаа даа гэж дургvйцэх хvн зєндєє гарна. Харин “ивээлт нарны цацраг алтан…”-г эсэргvvцэж, нарны цацраг алт биш гэдгийг судлаад мэдчихсэн эрдэм шинжилгээний ажилтан дуугарвал тэнэг мунхгаар нь дуудаж чадах хvн манайд зєндєє. Ер нь уран сайхны сэтгэлгээ бол маш их худалч, алдааны vvр уурхай байх тусмаа тєгс тєгєлдєр уран бvтээл болох мэт. Vvнийг дурдсаны учир нь “цацраг” хэвшсэн хуучин учраас хамгаалалтын дархлаа сайтай, П.Батхуягийн текстийн хэлбэр нь нийгэм оюуны талаасаа “ємгєєлєгчгvй” шинэ учраас хvний дургvйг ихээр хvргэж болохыг жишсэн хэрэг. Бас тvvний зохиолд сэтгэлгээний гэнэн дvрслэл, амьтны гэмээр зєн совингийн деталиуд дvvрэн бий. Гэхдээ тэр энэ бvхнийг маш нарийн ур дvй, утга санааг гаргахын тулд зориуд ашигладаг байна. “…Зуудаг нохой худалдаж авна гэсэн зарлал уншаад шvдээ толинд харлаа. Хурц vзvvртэй цагаан соёо минь гєлгєн нохойноос илvv харагдана…” гэж тvvний vгvvллэгт гардаг. Би хэзээ ч зуудаг нохой биш гэж бодоод тvvндээ vнэмшчихсэн урдаг нохой шиг манай шvvмжлэгчид шvдээ хэзээ ч толинд харж vзээгvй, харах зєн совин ч байхгvй. Зуудаг нохой эзнээсээ сайн хvнийг эзнээ хамгаалж байна гээд урчихсан байдаг нь элбэг тохиолддог доо. Юутай ч болов П.Батхуягийн vгvvллэгvvд монголын уран зохиолын хаалгаар цэмбэгэр, авхаалжтай идэр хєвгvvн шиг орж ирлээ. Араас нь 40 хvрсэн эр шиг тууж, дал ная шvргэсэн євгєд шиг романууд нь орж ирэхийг хvлээх л vлдлээ. Тэгэхдээ эдгээр нь хэний ч танил бус шинэ бєгєєд сvрлэг байхыг л хvснэм.
Зохиолч, яруу найрагч Тєрийн Баянсан
No comments:
Post a Comment