Friday, October 29, 2010

миний үгүүллэг

Тэнд
Цас лавсан орох тусам модод бөгтийсөөр, он удаан жил амьдралтай хайр найргүй зууралдсан өвгөн хүнтэй адил харагдана. Саяхан л энэ хэдэн моддын дээгүүр солонго нумран татаад, борооны дараах чийглэг нялуун үнэрт согтсон юм шиг бүдүүн бүдүүн мөчрөө сарзайлган гуйвж байсан санагдах юм. Өдөр хоног, сар жил ямар ч хурдан арилан өнгөрдөг болоо вэ? хэмээн эргэцүүлэн суухуйд тэнд байшингийн дээвэр дээрээс их цас гулсан унаж, тэдний цонх харагдахаа болив. Удалгүй тэр өөрөөсөө ч том хүрз барин байшингаас гарч ирээд, дээврээс унасан цасыг хэдэн тийш нь шидлэхэд том эрээн алчуур нь тэнд зуны эхэн сарын нуга хөндийг эрхгүй эргэн санахад хүргэнэ. Чандаган туулайн үсний сор шиг цагаан салхи цасан дээр мушгирсан хээ урласан нь тэнд намрын дунд сард элсэн манхны хормойгоор том эрээн могой баруун зүг мурилзан одсон мөр байсныг санагдуулна. Морин хашааны дэргэдүүр чарганы хос мөр чанх зүүн зүгийг чиглэн зурайсаар голын шугуй руу шурган орж байсан нь өнөөдрийн их цасанд бүдгэрэн бүдгэрсээр үзэгдэхээ байжээ. Хаврын их уснаар энэ зам нар шингэх үед мөнгөн утас шиг гялайн харагдаж, тэнд гөрөөсний туранхай янзага чүүчигнэн зогсож байж билээ.
Тэр цасаа арилгаж цонхоо онгойлгожээ.Сагсгар хар нохой түүнийг тойрон сүүлээ эгээ л сэнс шиг эргэлдүүлдэх нь тэнд өнгөрсөн зуны адаг сард хэцэн дээр тохсон хар даашинз салхинд нисэн алдан хийсч, хэдэн хар тодол үргэн, гуагачсаар миний дэргэдүүр өнгөрснийг сануулна. Гэтэл одоо хэдийнээ өвлийн дунд сар гарчээ. Намар оройхон загаснаас буцаж явахдаа үүгээр өнгөрөхөд энэ хар нохой учиргүй боргож, дэргэд ирээд зүс таньж буцаад сагсалзан одож билээ. Ирэх хавар лав арваад хар юм гаргана даа? гэдэс нь их том харагдана. Эр нохой шиг яасан бие томтой амьтан бэ? Доороос хайрч хүйтэн оргиход яаран босож хүрэмнийхээ хормойг сэгсэрвэл тэнд намрын эхэн сард хуш мод түшин суугаад бичсэн захидал минь цасан дээр унав. Олон хоног халаасанд явсаар нугалаасаараа харлаж, олон ч удаа түүнд өгөхөөр зориглон атгахад минь байдгаараа үрчийжээ. Тэдний яндангаас хуурай түлээний шингэн цагаан утаа дээш олгойдож, тэр хувинтай цас авч ороод, төдхөн хоёр алаг үнээндээ ус уулгаж харагдана. Өнөөдөр л энэ захиаг шатаана аа. Гэхдээ тэдний пийшинд шатаах юм шүү хэмээн бодсоор уулнаас уруудан буулаа. Хар нохой бараанаар хуцаж байснаа, морин хашаан дээгүүр давахад минь таниад сүүлээ сагсалзуулан ирч, гарыг минь долооход хаанаас ч юм бэ, утсан загасны үнэр гарав. Сэгсгэр харыг хулгай хийж дээ гэж хардан бодоод байшинд ороход өөдөөс хуурай түлээ чад пад хийн асах чимээ, даршилсан ногоо, хуурсан самарны үнэр угтав.
Хархан нүдийг нь харалгүй олон сар болсноо, юунаас ч илүү түүнийхээ нүдийг их санаснаа сая анзаарав. Тэвэрч аваад үнсчихмээр байсан ч зориг минь хүрсэнгүй. Ширээний хажуугийн сандалын өнцөг дээр цомцойн суулаа. Одоо харин шинэхэн барьсан талхны үнэр сэнгэнэнэ. Хагалсан түлээ нямбай өрсөн үүдний өрөөнд хуучин модон орыг босгоод тавьжээ. Уг нь энэ орон дээр түүний хөгшин эх нүдээ аниад, агуйд олон жил даяан хийсэн хуваргын дүртэй сууж байдагсан. Бие бараад удсан гэхэд арц хүжийн үнэр нь хэвээр, намхан ширээнийхээ ард маани уншаад сууж байгаа мэт бодогдов. Цонхоор зөвхөн цас орох л харагдана. Хязгааргүй цагаан, бүр зах хязгааргүй цагаан дунд тэнгэр газрын хаяа ч үл үзэгдэнэ. Мөрөн дээр тогтсон хэсэг цас хайлаад энгэр руу урсаж байлаа. Тэнд өнгөрсөн хавар хоёр даяанч лам ирж, голын шугуйд сар суусан бол мөн хэсэг алтны эрэлчид газар малтаж төнхөж хэд хоносон билээ. Өөр хүний бараа харалгүй хагас жил тойрчээ. Сүүлд алтны эрэлчид явсны дараа майхныхаа гадсыг газраас сугалалгүй орхисонд нь таварцаглаж унаад духаа сүрхий шалбалснаа санаад инээд өөрийн эрхгүй хүрэв. Түүний голоос ус аваад эргэхэд нь тосож очих гэж яваад тэгж хөглөж билээ. Хэдэн өдөр л улаан халзан тугал шиг юм явсансан.
- Танайх ууландаа юу?
- Ууландаа
- Сүрхий хүйтэн байна уу?
- Хүйтэн байна, аа
- Чи сайн уу?
- Сайн.
- Өвөлжөө тохитой биз дээ?
Тэр цонхоор гадагшаа харснаа, “орсоор л байна даа? их орох нь ээ” гэж надад ч юм уу, өөртөө ч юм уу мэдэхгүй хэлээд эрээн алчуураа засахад, түмэн өнгийн цэцэгс үнэрээ зэрэг илгээв үү гэлтэй ер бусын сайхан болов.
Тэнд хаврын сүүл сард газар ногоон туяа суугаагүй, хагд өвс цасны хайруугаа гээгээгүй байхад шилтэй архи газар булснаа гэнэт санав. Энэ хүйтэн цастай өдөр архи уух сайхан даа? гэж бодлоо. Газар ч булаагүй юм ,аа, зурамны нүхэнд л шургуулчихсан, одоо гараад хайвал ч бараг олно доо? Цас ухах л бэрх юм. Тэгснээс биш ч хэмээн хөгжилтэйгээр бодоод мухар сандалаасаа өндийж цонхоор голын наадах хөндийг харах гэсэн боловч хааяагүй цагаан тал нэлийж байна.
- Уулнаас бугын сүрэг бууж ирсэн үү?
- Өчигдөр манай гадуур өнгөрсөн.
- Талд их цас буужээ.
- Их,ээ их.
Бүсэндээ хавчуулсан томруулдаг шилээ сугалан аваад “шүдэнзэнд хэмнэлттэй эд дээ? хөөрхий муу хөгшин эхэд минь хайгуулын орос өгсөн юм гэнэлээ” гэж надад л хандаж хэлэв бололтой өгүүлээд, цааш эргэж пийшин дээрээс данхтай цай дөхүүлж өгснөө:
- Халуун цай уу. Даараа байлгүй.
- За.
Намрын эхээр төвөөс буцаж явахдаа гадна нь зориуд унагаасан боодолтой шүдэнз ууттайгаа тэр хэвээрээ цонхны тавцан дээр харагдана. Уутан дотор нь захиагаа хийе гэж хичнэээн бодоод зүрх зориг хүрээгүй юмсан. Хэдэн ширхэг том чихэр байсан нь харин үзэгдэхгүй байна. Лавлан харвал цонхоо дулаалсан эсгий дотор чихрийн цааснуудыг нарийхан хайчлаад хийжээ. Хачин гоё болжээ.
Бид хоёрыг хэсэг нам гүм болоход хуурай түлээний чад пас хийн шатах чимээ, ханын цагны чаг чаг хийхтэй хослон их л найрсуу сонсогдоно.
- Хоол идэх үү?
- Тэгье.
Түүнийг цаашаа эргэх хоорондуур захиагаа пийшинд нь хийж орхилоо. Хоромхон зуур хуниралдан шатаж, пийшингийн амнаас цагаан утаа уугив. Ард шаазан аяга хагарах, түүний дуу алдах хоёр бараг л зэрэг сонсогдов. Сочин эргэж харвал тэр агаарт “Би чамд сэтгэлтэй” гэсэн утаан бичгийг минь үсэглэн байв.

миний үгүүллэг

Тэнд
Цас лавсан орох тусам модод бөгтийсөөр, он удаан жил амьдралтай хайр найргүй зууралдсан өвгөн хүнтэй адил харагдана. Саяхан л энэ хэдэн моддын дээгүүр солонго нумран татаад, борооны дараах чийглэг нялуун үнэрт согтсон юм шиг бүдүүн бүдүүн мөчрөө сарзайлган гуйвж байсан санагдах юм. Өдөр хоног, сар жил ямар ч хурдан арилан өнгөрдөг болоо вэ? хэмээн эргэцүүлэн суухуйд тэнд байшингийн дээвэр дээрээс их цас гулсан унаж, тэдний цонх харагдахаа болив. Удалгүй тэр өөрөөсөө ч том хүрз барин байшингаас гарч ирээд, дээврээс унасан цасыг хэдэн тийш нь шидлэхэд том эрээн алчуур нь тэнд зуны эхэн сарын нуга хөндийг эрхгүй эргэн санахад хүргэнэ. Чандаган туулайн үсний сор шиг цагаан салхи цасан дээр мушгирсан хээ урласан нь тэнд намрын дунд сард элсэн манхны хормойгоор том эрээн могой баруун зүг мурилзан одсон мөр байсныг санагдуулна. Морин хашааны дэргэдүүр чарганы хос мөр чанх зүүн зүгийг чиглэн зурайсаар голын шугуй руу шурган орж байсан нь өнөөдрийн их цасанд бүдгэрэн бүдгэрсээр үзэгдэхээ байжээ. Хаврын их уснаар энэ зам нар шингэх үед мөнгөн утас шиг гялайн харагдаж, тэнд гөрөөсний туранхай янзага чүүчигнэн зогсож байж билээ.
Тэр цасаа арилгаж цонхоо онгойлгожээ.Сагсгар хар нохой түүнийг тойрон сүүлээ эгээ л сэнс шиг эргэлдүүлдэх нь тэнд өнгөрсөн зуны адаг сард хэцэн дээр тохсон хар даашинз салхинд нисэн алдан хийсч, хэдэн хар тодол үргэн, гуагачсаар миний дэргэдүүр өнгөрснийг сануулна. Гэтэл одоо хэдийнээ өвлийн дунд сар гарчээ. Намар оройхон загаснаас буцаж явахдаа үүгээр өнгөрөхөд энэ хар нохой учиргүй боргож, дэргэд ирээд зүс таньж буцаад сагсалзан одож билээ. Ирэх хавар лав арваад хар юм гаргана даа? гэдэс нь их том харагдана. Эр нохой шиг яасан бие томтой амьтан бэ? Доороос хайрч хүйтэн оргиход яаран босож хүрэмнийхээ хормойг сэгсэрвэл тэнд намрын эхэн сард хуш мод түшин суугаад бичсэн захидал минь цасан дээр унав. Олон хоног халаасанд явсаар нугалаасаараа харлаж, олон ч удаа түүнд өгөхөөр зориглон атгахад минь байдгаараа үрчийжээ. Тэдний яндангаас хуурай түлээний шингэн цагаан утаа дээш олгойдож, тэр хувинтай цас авч ороод, төдхөн хоёр алаг үнээндээ ус уулгаж харагдана. Өнөөдөр л энэ захиаг шатаана аа. Гэхдээ тэдний пийшинд шатаах юм шүү хэмээн бодсоор уулнаас уруудан буулаа. Хар нохой бараанаар хуцаж байснаа, морин хашаан дээгүүр давахад минь таниад сүүлээ сагсалзуулан ирч, гарыг минь долооход хаанаас ч юм бэ, утсан загасны үнэр гарав. Сэгсгэр харыг хулгай хийж дээ гэж хардан бодоод байшинд ороход өөдөөс хуурай түлээ чад пад хийн асах чимээ, даршилсан ногоо, хуурсан самарны үнэр угтав.
Хархан нүдийг нь харалгүй олон сар болсноо, юунаас ч илүү түүнийхээ нүдийг их санаснаа сая анзаарав. Тэвэрч аваад үнсчихмээр байсан ч зориг минь хүрсэнгүй. Ширээний хажуугийн сандалын өнцөг дээр цомцойн суулаа. Одоо харин шинэхэн барьсан талхны үнэр сэнгэнэнэ. Хагалсан түлээ нямбай өрсөн үүдний өрөөнд хуучин модон орыг босгоод тавьжээ. Уг нь энэ орон дээр түүний хөгшин эх нүдээ аниад, агуйд олон жил даяан хийсэн хуваргын дүртэй сууж байдагсан. Бие бараад удсан гэхэд арц хүжийн үнэр нь хэвээр, намхан ширээнийхээ ард маани уншаад сууж байгаа мэт бодогдов. Цонхоор зөвхөн цас орох л харагдана. Хязгааргүй цагаан, бүр зах хязгааргүй цагаан дунд тэнгэр газрын хаяа ч үл үзэгдэнэ. Мөрөн дээр тогтсон хэсэг цас хайлаад энгэр руу урсаж байлаа. Тэнд өнгөрсөн хавар хоёр даяанч лам ирж, голын шугуйд сар суусан бол мөн хэсэг алтны эрэлчид газар малтаж төнхөж хэд хоносон билээ. Өөр хүний бараа харалгүй хагас жил тойрчээ. Сүүлд алтны эрэлчид явсны дараа майхныхаа гадсыг газраас сугалалгүй орхисонд нь таварцаглаж унаад духаа сүрхий шалбалснаа санаад инээд өөрийн эрхгүй хүрэв. Түүний голоос ус аваад эргэхэд нь тосож очих гэж яваад тэгж хөглөж билээ. Хэдэн өдөр л улаан халзан тугал шиг юм явсансан.
- Танайх ууландаа юу?
- Ууландаа
- Сүрхий хүйтэн байна уу?
- Хүйтэн байна, аа
- Чи сайн уу?
- Сайн.
- Өвөлжөө тохитой биз дээ?
Тэр цонхоор гадагшаа харснаа, “орсоор л байна даа? их орох нь ээ” гэж надад ч юм уу, өөртөө ч юм уу мэдэхгүй хэлээд эрээн алчуураа засахад, түмэн өнгийн цэцэгс үнэрээ зэрэг илгээв үү гэлтэй ер бусын сайхан болов.
Тэнд хаврын сүүл сард газар ногоон туяа суугаагүй, хагд өвс цасны хайруугаа гээгээгүй байхад шилтэй архи газар булснаа гэнэт санав. Энэ хүйтэн цастай өдөр архи уух сайхан даа? гэж бодлоо. Газар ч булаагүй юм ,аа, зурамны нүхэнд л шургуулчихсан, одоо гараад хайвал ч бараг олно доо? Цас ухах л бэрх юм. Тэгснээс биш ч хэмээн хөгжилтэйгээр бодоод мухар сандалаасаа өндийж цонхоор голын наадах хөндийг харах гэсэн боловч хааяагүй цагаан тал нэлийж байна.
- Уулнаас бугын сүрэг бууж ирсэн үү?
- Өчигдөр манай гадуур өнгөрсөн.
- Талд их цас буужээ.
- Их,ээ их.
Бүсэндээ хавчуулсан томруулдаг шилээ сугалан аваад “шүдэнзэнд хэмнэлттэй эд дээ? хөөрхий муу хөгшин эхэд минь хайгуулын орос өгсөн юм гэнэлээ” гэж надад л хандаж хэлэв бололтой өгүүлээд, цааш эргэж пийшин дээрээс данхтай цай дөхүүлж өгснөө:
- Халуун цай уу. Даараа байлгүй.
- За.
Намрын эхээр төвөөс буцаж явахдаа гадна нь зориуд унагаасан боодолтой шүдэнз ууттайгаа тэр хэвээрээ цонхны тавцан дээр харагдана. Уутан дотор нь захиагаа хийе гэж хичнэээн бодоод зүрх зориг хүрээгүй юмсан. Хэдэн ширхэг том чихэр байсан нь харин үзэгдэхгүй байна. Лавлан харвал цонхоо дулаалсан эсгий дотор чихрийн цааснуудыг нарийхан хайчлаад хийжээ. Хачин гоё болжээ.
Бид хоёрыг хэсэг нам гүм болоход хуурай түлээний чад пас хийн шатах чимээ, ханын цагны чаг чаг хийхтэй хослон их л найрсуу сонсогдоно.
- Хоол идэх үү?
- Тэгье.
Түүнийг цаашаа эргэх хоорондуур захиагаа пийшинд нь хийж орхилоо. Хоромхон зуур хуниралдан шатаж, пийшингийн амнаас цагаан утаа уугив. Ард шаазан аяга хагарах, түүний дуу алдах хоёр бараг л зэрэг сонсогдов. Сочин эргэж харвал тэр агаарт “Би чамд сэтгэлтэй” гэсэн утаан бичгийг минь үсэглэн байв.

Tuesday, October 26, 2010

хүрээ хөвгүүдийн тухай шинэ өгүүлэл

“Хүрээ хөвгүүд”-ийн үзэл санаа

Монголын орчин үеийн уран зохиолын үечлэлд 1990-2000 оныг бие даасан байдалтайгаар авч үздэг. Шилжилтийн, сэтгэлээний задралын, тэсрэлтийн, эрэлхийллийн, төөрөлдлийн гэх мэтээр нэрлэдэг энэ 10 жилийг “мөнгөн үе” гэж нэрлэх нь ч бий. Нийгэм, эдийн засгийн тогтолцооны шилжилтийн үе тохиосныг түүхэн зүйн үүднээс холбогдуулж болох ч яах аргагүй уран зохиолд нүүрлээд байсан хямралт байдлыг даван туулах тэмцлийн, тэмүүллийн үе байсныг хэн хүнгүй хүлээн зөвшөөрдөг. Хэрэв яруу найргийн сэтгэлгээ мухардалд ороогүй байсан бол тэр постмодерн тэсрэлт үүсэхгүй байлаа. Хэчнээн нийгмийн тогтолцоо, эдийн засгийн хэв загвар өөрчлөгдлөө ч тэр. Үзэл суртал, гүн ухаан, мөнгөнд хандах хандлага хүртэл 180 хэм эргэж байсан ч гэлээ уран зохиолд өрнөсөн огцом задрал энэ бүхнээс шал өөр учир шалтгаантай байв. Тэр нь сэтгэхүйн диалектик.

XX зууны уран зохиол тэднийхээр
Тэр цаг үеийнхнийг бүхэлд нь “Ерээд оныхон” гэж нэрлэе. Ерээд оныхныг Б.Галсансүх, П.Батхуяг, Б.Эрдэнэсолонго, Л.Өлзийтөгс, Б.Одгэрэл, Г.Бадамсамбуу, Ч.Мөнхбаяр нарын тодорхой төлөөлөгчдийг дурдан хэлэлцэхийн зэрэгцээ тухайн үед шил шилээ даран гарч ирцгээсэн урсгал, бүлгүүдийг онцлон авч үздэг. “Зөн”, “Зүс бүгэг андууд”, “Гуну”, “Бишүби”, “XXI зуун”, “Хэнтийн сургууль”, “Шинэ цус-хязгааргүй” гэх мэт олон бүлгүүд өөр өөрсдийгөө тунхаглан гарч ирсний нэг нь “Хүрээ хөвгүүд” байлаа. Бусад бүлгүүдээс ялгарах тэдний гол онцлог нь өөрсдийн үзэл санаа, сэтгэлгээ, урлаг, уран зохиолд хандах хандлагыг онолын түвшинд тодорхойлж гарч ирсэн явдал. Орчин үеийн буюу 1920-1990-ээд оны Монголын уран зохиолд тэд бүхэлд нь дүгнэлт өгч, “Люмпенпастухын уран зохиол” гэж томъёолсон юм. “...Ер нь өнөөг хүртэл МУЗ-ыг “хэн” бүтээж, “хэнд” зориулж, “хэн” уншиж, “хэн” хүмүүжигдэн гарч ирэв гэдгээс хариулт нэхэх аваас энэ бүхэнд ганцхан “люмпенпастух” гэж хэлж болмоор санагдаж байна...” гэж “Хүрээ хөвгүүд” дүгнээд, тэрхүү уран зохиолын сэдэв (мал), дүр (малчин), хэлбэр (аман зохиол сүнстэй, бичгийн зохиол сүүдэртэй хий үзэгдэл), онол, судлал (догма шүүмж судлал) зэргийг нэг бүрчлэн задлан шинжилжээ. Гэхдээ тэд соцреалист уран зохиолыг өрөөсгөлөөр авч үзээгүй төдийгүй харин ч XIX зуун, түүнээс ч өмнөх үеийн уламжлалд тулгуурлан тайлбарласан юм. Аль XIII зууны “эр хоёр загал”-ын дүрээс XX зууны “адуу таван хошуу малын минь нэг...” хэмээх шүлгийн дүрслэл улам ядууран болхижсон энэ “уламжлал”-ыг “сэтгэлгээний зогсонги байдал” гэж үзэн, өөрчлөлтийг санал болгожээ.

Өөрчлөлтийн хууль
Тэднийхээр бүх зүйл өөрчлөлтөөс шалтгаалсан юм. Харин бүх өөрчлөлт цаг хугацаанаас хамааралтай байлаа. Цаг хугацаа урагш тэмүүлсэн тасралтгүй хөдөлгөөнд орших тул өөрчлөлт ч мөн үргэлжийн тэмүүлэлт чанартай. Тэр дундаа хүний сэтгэхүй өрнөлгүй, хөдөлгөөнгүй орших аваас үхжиж эхэлдэг. Хөдөлгөөн оршихуйн анхдагч хэлбэр агаад цаг хугацаа нэг мөчлөгөөс нөгөөд шилжихийн уялдаанд зогсолтгүй. Хүн төрөлхтөн энэ зогсолтгүйн дотор үүсэн бий болсон цагаасаа эхлэн тасралтгүй амьдарсан бөгөөд бүх түүх өөрчлөгдөж байв. Өөрчлөлт уламжлал, шинэчлэлийн гинжин хэлхээ үүсгэж ирсэн агаад шинэчлэл ямагт өөрчлөлтийн чанартай. Үнэмлэхүй мөн чанар гэж буй аваас тэр нь яруу найргийн хувьд сэтгэхүйн диалектик гэж хэлж болно. Сэтгэхүйг тодорхой хэм хэмжээ, үзэл суртлын хашлага дотор хүчээр боомилон тогтоож, хөдөлгөөнгүй болговол дотоод хэмнэл нь бугшин буцлаад, яг л халуун хий мэт болж, улмаар тэр хашлагаа зад татан тэсрэхээс аргагүй. Өөрчлөлт энэ тэсрэлтийн шалтгаан төдийгүй мөн чанар нь байлаа. Яруу найргийн шад хоорондын, бүр үг хоорондын сэрэхүй хийгээд сэтгэхүйн өрнөлөөр “Хүрээ хөвгүүд” шинийг эрэлхийлж эхэлсэн юм.

“Хуучин толгой дотор шинэ санаа төрдөггүй”
Хүмүүсийн амьдралын хэвшилд орсон томоохон өөрчлөлт тэдний өөрсдийнх нь мөн чанарт нөлөөлж, малгүй, хөдөөгүй, хөхрөн дуниартах талаасаа хол болсон монголчуудад амьдран буй хот, хүрээндээ шинэ яруу найраг туурвих гоо зүйн, таашаалын, мэдрэмжийн шаардлага зайлшгүй байлаа. Хэдий, оршихуйн мухардмал бөөгнөрөл мэт сэтгэгдэх хэр нь хотжилт яах аргагүй боллоо. Харин Монголын уран зохиолын оюун санаа энэ сэдвийг зөв онож чадахгүй хэсэгтээ манарчээ. Энэ нь хотжилтыг үзэж ядсан, эндээс залхсан, хөдөө нутаг, хоньчин бүсгүй, уулын салхи, ургийн галаа санагалзах “шинэ сэдвийг” бий болгосон. Хотын уран зохиол “Үйлдвэрийн олон яндан”, “үзэсгэлэнт олон байшин”, “өргөн цэлгэр гудамж” зэрэг болхи тоочимжоос хэтэрч чадсангүй. “Дөрвөн уул”, “гэрэл гэгээ цацруулсан” гэхчлэнгийн дүрслэлүүддээ “тэнгэрийн заадас шиг” хэмээх “хачин гоё” зүйрлэл бодож олсон нь “люмпенпастух”-ын уран зохиол дахь урбанизмын хамгийн “оргил туурвил” болсон ч байж мэдэх юм. Өөрөөр хэлбэл, мал, малчны сэдэв дээр хотын уран зохиол орж ирсэн ч гэлээ явах замгүй тагларчихсан байлаа.

Жинхэнэ шинэ санаа
“Бид шинэ юм биш ч хуучин байхыг үл хүснэ” гэсэн уриаг “Хүрээ хөвгүүд” дэвшүүлсэн юм. Өөрсдийнх нь нэрлэснээр “стандарт бус сэтгэлгээний түүхэн” үе бүхэлдээ уламжлалыг “ухаж төнхөн”, “шинэд тэмүүлсэн” эрэл хайгуулын жилүүд байсныг хожмоо дурссан нь бий. Гэхдээ уламжлалыг түүхээс бус оюун санааны соёлоос төнхөж байлаа. Тэд зүгээр л барилгын кран, улаан хошуутын “вааг вааг” гэх дуу, байшингууд шудэнзний болон янжуурын хайрцаг адил үзэгдэх хийгээд автобусанд тачаадах, голдуу нүцгэн байх хотын моддын мөчрүүд, там, диваажин болон мөрөөдлийн орнуудад буй хотууд, цонхон дээр суух бүсгүй, мөн цонхон дээрээ байхгүй бүсгүй зэргийг хөнгөнөөр шүлэг, зохиолынхоо өгүүлэгдэхүүн болгосон хэрэг биш байв. Хамгийн гол нь бүхий л өгүүлэмжээ дүржүүлж, хотын уран зохиолын хэв маягийг зохих гольдролд оруулахыг л тэд хүсч байв. Судлаач, шүүмжлэгч Д.Галбаатар тэдний тухай “...ямагт сүүдэртэй тал нь голчлон тусдаг “хот” хийгээд “хотынхны” соёлжингуй суурин амьдралын хэв маяг, дотоод мөн чанар, гадаад дүр төрхийг нэгтгэн түүний эерэг, сөрөг талыг үнэн зөв тусгахыг санал болгон, хотын сэдвийг дэвшүүлэн тавьжээ” гээд “Шинэ урлагийн чиглэлийг баримталдаг ч үндэсний уран зохиолын түүхэн сурвалж, түүний бодот бус аргын уламжлал руу бүх чиглэлд анхаарал тавьж байсан...” гэж дүгнэн бичсэн нь бий.

Өөрчлөлтийн “сүүдэр зураг”
1990-ээд он яахын аргагүй Монголын уран зохиолд тэсрэлт авчирсан юм. Тэр тэсрэлтийн нөлөөгөөр асар баялаг өнгө, хэмнэл, чиг хандлага, хэлбэр маяг, хүсэмжлэл, тэмүүлэл бий болсон. “Хүрээ хөвгүүд” тэдгээрийн нэг нь байв. Амьдралыг өөр өөрийн өнцгөөс, олон талаас нь харж, янз бүрээр илэрхийлж, шинээр нээж тайлж байсан реалист бус арга барилаараа тэд нэгдмэл байсан юм. Яруу найраг бол яг л зүрхний бичлэг шиг хүн сэтгэхүйн эрс хэлбэлзэлт өөрчлөлт хөдөлгөөний сүүдэр зураг юм. Энэ өөрчлөлтөөс л бүх юм шалтгаалсан. Түүнийг уран зохиолын судлалд “модернизм” гэдэг. За, харин “Хүрээ хөвгүүд”-ийн тухайд бусад бүлгүүдээс тэдний ялгарах онцлог нь өөрсдийн үзэл бодол, урлаг уран зохиолд хандах хандлагыг зоригтой илэрхийлж, монголын уран зохиолыг тухайн үед авч үзэж байснаас өөрөөр төсөөлөн ойлгож байсан нь монголын уран зохиол нь урлагийн мөн чанараас илүү ахуйн шинжтэй нийтийн задгай урлаг болж байгааг шүүмжлэн хэлсэн, өөрсдийгөө түүний эсрэг тэмцэнэ гэж мэдэгдсэнд байлаа

Ингэж өндрөөр тодорхойлохгүй байсан ч тэдэнд онцын ялгаа байхгүй. Яагаад гэвэл тэд эхнээсээ л шинэ юм биш, гэхдээ хуучин л байхыг хүсээгүй учраас. Зарим нэг их онолтон тунхаг энэ тэргүй нь ” боловсрол муутайдаа” хэмээн тэднийг ялимгүй доош нь хийсэн. Харамсалтай нь тэр онолч ямар ч мэдрэмжгүй болохоо харуулсан юм.Харуулаад зогсохгүй, одоо тэгж бичсэндээ ичээд хацар нь улаа бударч байгаа. Үнэндээ одоо энэ цагт 90-ээд оны эхэн үеийн олон бүлгүүдээс хамгийн хүчтэй нь, мэдээж амьд байгаа нь ганц “Хүрээ хөвгүүд” гэдгийг уран зохиол гадарладаг бүхэн хүлээн зөвшөөрнө.

"Үндэсний тойм" сэтгүүлийн зөвшөөрлөөр хэвлэв.

Friday, October 22, 2010

Орчуулга бидэн хоёр хэмээх сул тэмдэглэл

"Зарим хүний намтар төрсөн үхсэн дунд нь юу ч байдаггүй шиг
Зарим хүмүүс шиг амьдрах хүсэл надад хэзээнээс байгаагүй" би энэ шүлгийг хорин хэдтэй байхдаа орчуулах гээд чадаагүй хаясан юм. Орчуулга надад одоо ч ахдаад байгааг "хэлний боловсрол"-той холбож ойлгодог. Анхандаа Тютчев,В.Хлебников зэрэг яруу найрагчдын ганц нэг шүлгийг орчуулж үзсэн ч өөртөө итгээгүй учраас хэвлүүлж байгаагүй. Харин яруу найргийн орчуулгыг сүүлийн үед Аюурзана шиг хийж чадахгүй бол оролдоод ч хэрэггүй гэж үзсэн учраас сайн орчуулагч сайн орчуулагчаараа төрдөг гэж бодох болжээ. Гэхдээ би нэг ном ямар ч байсан хийнэ. Нэг үгээр орчуулна. 150 яруу найрагч зүгээр л миний хайрладагууд. Тэгээд л болоо. Магадгүй тэр цагт яруу найргийн орчуулга гэнэ үү, миний гадаадаас хуулсан шүлгүүд гэнэ үү? Түүнийг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ тэр цагт би 20 насандаа өөртөө амласан амлалтандаа хүрэх байх. Уран зохиолын хийж болох бүх ажлыг хийнэ гэж. Тэгээд баяртай уран зохиол минь гэж хоргодох сэтгэлгүйгээр хэлэхийг хүснэ. Дараа нь би байгаль хамгаалах ажлаа эхлүүлээд ойн захад жижиг дүнзэн байшинд сууж, одон орон судална. Бас шашин судална. Орчуулга хийж байсан эр зоригоо гайхан, ичсэндээ царай минь хэрхэн улайхыг одоо ч мэдэрч байна. Хожим намайг хүнд байдалд оруулж мэдэх, хамгийн том хүсэл минь яруу найргийн орчуулга хийх. Өөрөөсөө айх ч шиг...

Шинэ хавтасан доторх хуучин номлолууд

Утаа угаар, Туулын бохирдол, элсний нүүдэл, байгалийн цөлжилт, сэтгэлийн мөстлөг, шашны мунхруулга гээд уур бухимдал хүргэсэн дэндүү олон асуудлууд биднийг нөмөрчихөөд байна. Бүр сүүлдээ тэр олон асуудлынхаа аль нь чухал, аль нь чухал бусыг ялгаж зааглах аргагүй болжээ. Тиймээс уул уурхай, ухах төнхөх бодсоор үнэт металл үр хүүхдээс ч илүү үнэд орсон энэ цагт ирээдүй хойчийн оюун санааны боловсрол хийгээд уран зохиолын сурах бичгүүдийн тухай ярих утгагүй ч санагдахыг үгүйсгэхгүй. Тэгээд ч олон хүний хувьд хамгийн хэрэггүй зүйл мэт санагдаж болох юм. Гэвч нэг хэсэг зуу зуугаараа сургууль завсардчигдаас, мянга мянгаараа анги дэвхэрэгчдийн хооронд боловсролын хэлмэгдэлд өртөгчдийн бүхэл бүтэн үе бий болжээ. Хэлмэгдүүлэлт одоо ч үргэлжилсээр, ямар сайндаа хувилбартай сурах бичгийн түйвээнд бага дунд боловсрол бараг сөхөрчихөө шахсан билээ. Хөөрхий багш нар захирлуудынхаа сонгосон номыг л сурагчдадаа шахаж, цаана нь хэвлэх үйдвэрүүдийн хэдэн овсгоотой менежерүүдийн нүд шүд нь гялалзаад л өнгөрнө. Сурах бичгийн чанартайг нь биш олон тоотой худалдан авбал хичнээн хувь хямдарч, төчнөөн төгрөг борлуулалтын ашиг нэрээр боловсролын салбарт ажилладаг багахан зэргийн эрх мэдэлтэй улсуудын банкны хадгаламжинд орж байсныг багцаалж хэлэхийн аргагүй явдал өрнөж байв. Ард нь шинэ ажил сэдсэн гэх сайн нэр хүсэгчид, хуучин аргаар шинэ ажил хэрэгжүүлэхийг оролдогчид л завшаад түмний хүүхдүүд харин шинэ хавтастай сурах бичгүүдийн хуучин номлол дунд хохироод үлдэв. Энэ мэт санаа нь зөв боловч арга нь буруу байх явдал монголын боловсролд ямар их гай тарьсныг хожмын түүх гэрчлэх биз, Харин энэ явдал саяхнаас эцэс болж хувилбаргүй ганцхан сурах бичиг хэмээх хуучин хэлбэрээ буцаан шинэ ажил мэт ярьж сурталчилж эхэллээ. Тэр ганцхан хувь гайхамшигаар дүүрэн гээд шагшираад байгаа номонд нь өмнөх сурах бичгүүдэд байсан ийм асуултууд л бага ороосой. Ц.Дамдинсүрэнгийн гавъяа шагнал,цолыг тодорхойлж тэмдэглэ. А.Сүхбаатарын одон, Б. Алтан гадас одон, В. Хөдөлмөрийн гавъяаны одон, Г. Төрийн шагнал Д. Ардын уран зохиолч Е.Дэд эрдэмтэн гэсэн асуулт байгаад танай хүүхэд, эсвэл дүү чинь зөв хариултын олохоор мунгинаж суувал таньд ямар байх вэ? Үнэндээ 2000 онд хэвлэгдсэн Уран зохиолын 5 -р ангийн сурах бичигт энэ тест 57-р дугаар хуудсанд нь бий. Гайхмаар байгаа биз. Нэг бодлын аймаар ч юм шиг. Таны хүүхдэд Ц.Дамдинсүрэнгийн ямар зохиол бичсэн нь бус харин хэдэн одон тэмдэг зүүсэн нь мэдлэг болж хоцрох нь. Аргагүй л шинэ хавтастай сурах бичгийн доторх хуучин номлол доо? Одоо та харин 2003 онд хэвлэгдсэн Уран зохиолын 4-р ангийн сурах бичгийн бага боловсролын хүрээнд сонгон унших зохиолын жагсаалт сонирхож байна. Х.Андерсон ”Нугасны муухай дэгдээхэй” - С.Маршак ”Муурын байшин” - А.С Пушкин “Алтан загасны үлгэр” гээд хөвөрч өгнө. Бодоод үз дээ? Таны хүүхэд эсвэл дүү чинь өдий 9 нас хүртлээ дээрх зохиолуудыг хүүхэлдэйн кино хэлбэрээр нь үзээгүй, ном зохиолоос олж уншаагүй гэхэд итгэх үү? Бараг энэ цагийн телевиз шагайх донтой хүүхдүүд хоёр, гурван наснаасаа л үйл явдлыг нь цээжээрээ мэднэ гэдэгт мөрий тавьсан ч болно. Ийм зохиолуудыг оруулсан сурах бичгээс хүүхэд юу шинээр олж мэдэх вэ? Дээр нь муурын байшин шатаж, муухай хэрэг болов гэдэг шиг хөөрхий багш юугаа зааж, бүдүүлэг хэллэгээр хуйхаа маажих вэ? Үнэндээ мэдээллийн гэх тодотголтой энэ эрин зуунд хүүхдийн оюун санааны хөгжил та бидний хурга ишиг, хуйв шилбүүр гэж өнгөрсөн хүүхэд настай харьцуулж зүйрлэхийн эцэсгүй өөр гэдгийг мэддэг гадарладаг л хүмүүс сурах бичиг зохиодог байлтай. Харамсалтай нь “Харри Поттер” ч “Бөгжний эзэн”, “Нарниа” ч одооны хүүхдүүдийн оюун сэтгэмжийн хэмжээнд чамлагдаж байна. Гэтэл таны 9-р ангийн 15 настай хүүхэд эсвэл дүү чинь сурах бичгийнхээ “Гадаад уран зохиол” гэсэн сайхан нэртэй хэсэгт Халимагийн зохиолч Давид Кугультиновын арван хоёр ахтай нэг гүнжийн тухай “Шуурга сөрсөн цэцэг” үлгэр найраглал, Өвөрмонголын зохиолч Аминбөхийн Одсэрийн “Алмасын дуу“ нэртэй аль эртний хийгээд айхтар үзэл сурталжсан үгүүллэгийг үзэж судласаар байгаад итгэх үү? Итгэхгүй бол 2007 онд “БИТПРЕСС” хэвлэх үйлдвэрт хэвлэгдсэн Уран зохиол-9 сурах бичгийн 4-5 хуудсанд буй ГАРЧИГ-ийг л гүйлгээд харчихаарай. Ёстой шинэ хавтастай сурах бичгийн доторх хуучин үзэл номлолууд ирээдүй хойчид минь уран зохиол уйтгартай хичээл гэсэн салшгүй бодолд хүргэж байгаад хэн буруутай вэ? Ямар ч атугай дэлхийн сонгодог зохиолчдын сод туурвилуудын ядаж нэрийг нь ч сонсолгүй уран зохиол гэдэг ер бусын хичээлийг уйтгарладаг цаг болгон нойрмоглон өнгөрүүлэх болсонд шинэ хавтастай хуучин сурах бичгүүд асар их нөлөөлж байна. Сурах бичиг хэрхэн сурагчдадаа хоцрогдохын сонгодог жишээ олон л доо? Гэхдээ энэ бол арай л хэтэрхий. 8-р ангийн 14 настай хүү, охин эсвэл дүү тань “Есүхэй ямар овгоос бэр гуйхаар явсан бэ?, Дай сэцэн ямар овгийн хүн бэ? Тэр ямар зүүд зүүдлэсэн бэ? зэрэг асуултанд хариулахаар сурах бичгээ тэврээд сууж байвал та хүүхэд эсвэл дүүдээ өдий хүртлээ “Монголын Нууц Товчоо”-гоо уншаагүйд нь насаараа гомдох байлгүй. Харин дээрх асуултууд 2007 онд хэвлэгдсэн “Уран зохиол-8” шинэ сурах бичигт байгааг мэдвэл хэнд гомдохыг тань би таашгүй. Эсвэл аль бага насанд нь “Чингис хаан” комиксыг авч өгөөгүйдээ өөртөө гомдох хэрэг гарах ч юм билүү. Юутай ч одоо цагт Монголын Нууц Товчоог цэцэрлэгийн насны хүүхдүүд ч мэддэг болжээ. Гэтэл 8-р ангийн Контерстрайк, GTA хоёроосоо холдож, анхны хайр, амьдралын тухай бодохоор том болсон сурагчдаас цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн хариулчихаар асуулт тавьж, хариулт нэхэх сурах бичгийг юу гэж үзмээр юм бэ? Бүү мэд дээ?
Шинжлэх ухааны хаан математик болоод түүнийг дагасан бусад байгалийн шинжлэх ухааны суурь ойлголтууд туйлын гэж хэлж болохуйц тогтвортой шинж чанартай гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Харин АМЬДРАЛ гэдэг шинжлэх ухаан бол тийм биш. Магадгүй та 20-30 жилийн өмнө дунд сургуульд бодож байсан тоогоо мартчихаагүй бол бодож болох юм. Гэтэл амьдрал хийгээд ертөнцийн хүний үзэл санаа асар их өөрчлөгдчихөөд байхад 20-30 жилийн өмнө таны цээжилж суусан “Түлээчин сэртүгэй” найраглал шинэ хавтастай хуучин сурах бичигт хэвээрээ гэж бодохоор санаа алдах ч багадах цаг сайнаар хэлэхэд өнгөрөөд байна. Үнэндээ үр хүүхдээс үнэт металл үнэд орсон хүрз жоотуу, хүрэл зэвсгийн энэ цагт ирээдүй хойчийн оюун санаа чухал хэмээн мунхаглан мунхаглан санаж, улиглан улиглан үгүүлэв.
Ойшоолгүй орхино уу? Ойлгож ухаарна уу? Хэрхэхийг тэнгэр мэдэх хэрэг…

Thursday, October 21, 2010

Алтангэрэлийн Жанчивдорж

Энэ хүү одоо 10-р ангид сурдаг юм. Миний их дотно дүү нарын нэг. Аав нь Дундговьд нэг сайхан эр хүн бий. Зүгээр л Монгол эр. Ярих нь яруу найраг нөхөр л дөө? Тэгээд л хүү нь шүлэг бичээд байгаа юм. Шинэхэн шүлгүүдээс нь би энд тавьж байна.

Зүрх минь-Завь
Зүрх сэтгэл минь
Залуургүй, жижигхэн завь юм.
Амьдрал далайн давалгаанд сэгсчүүлэн
Алс хязгааргүй руу аяласаар л байна.
Намайг гэсэн бусдын сэтгэлээр далбаа хийж
Нар сарны хоорондуур хөвсөөр л байна.
Салхи шуурганд туугдан зүг чигээ алдаж
Заримдаа сөрөн сэлж
Сайн муу олон завьтай
Санамсаргүй таарсан ч
Яагаад ч юм бэ? нэг л өдөр
Яруу найргийн салхи дагаж
Яруухан уянга дундуур урсах болсон.
Жижигхэн өвчүү завиныхаа
Жирийн усан цэрэг нь би
Салхины аясаар явахыг хүсдэггүй
Санаа ихтэй ч аясаар болдогүйг
Уянга дундуур хөвж явахдаа
Ухаарах хувьтай шүлэгч, би
Зүрх сэтгэл минь харин
Залуургүй жижигхэн завь юм.













Нууцхан хайр

Нууцхан хайр минь
Нуугдсан хайр минь
Намрын цэцэгс шиг гундах учиртайг
Надад ойлгуулсан гэнэн хайр минь
Насны цагаан замаар шар гунигтай алхсан
Нарны буцмал илчийг он цагтай нь шүтсэн
Намайг анхны минь хүйтэн гунигтай уулзуулсан
Найргийн мөрүүдийг зүрхэнд жигдрээсэн
Илчилж амжаагүй хайр минь
Дэлбээлж амжаагүй цэцэг минь
Илбэдүүлсэн мэт хагдарсан ч
Итгэлд минь үндэсээ үлдээсэн
Их усны хөлгүй сан далайн
Гүн ёроолын цагаан сувд хайр минь
Дэргэд минь хэдий ойрхон
Дэндүү хол санагдах
Дэргэдээс минь хэдийнээ холдсон ч
Хажууд л юм шиг санагдах
Нууцхан сэтгэлийн хайр
Нуугдаж тоглосон хайр минь
Илчилж амжаагүй хайр минь
Дэлбээлж амжаагүй цэцэг минь







Аавдаа

Хээрийн салхи дураар наадах
Хээр талд аав минь суугаа
Хэдэн бор шувуу босон суун жиргээд
Хэл орж хавар болж байгаа
Хоног өдрүүдийн хонгор салхинд
Хорвоод аав минь өтөлж л байгаа
Хойд ууланд цас будраад
Хүйт даагаад жиндэж л суугаа
Наадамд гоёдог торгон дээл нь
Нар салхинд гандсан л байгаа
Ширүүхэн төрхтэй аав минь
Намуухан яриатай болчихсон л байгаа
Бурууд хатуу шударга аавын минь
Бусдыг уучлах нь нэмэгдсэн л байгаа
Бууж мордох хүний хорвоод
Бурхан шүтдэг болчихсон л байгаа
Энгэр газрын цас ханзарч
Эхний яргуй нүдлэн байгаа
Ээжийн дэргэд аав минь суугаад
Энэхэн хорвоог бодож суугаа
Уулсын оройд наран тусаад
Улирлын сайхан ирэх цагт
Тэнэгхэн хүү чинь таньдаа очих
Тэр л цагийг хүлээж сууна даа?
Тэнэгэр талын зоо хотолзуулах
Тэмээн жин шиг цаг хугацаа
Тэгэвч яасан удаан бэ?

Монголын уран зохиолын стандарт бус сэтгэлгээний түүх

Цуврал 4 “Ариун гар”
/ Батжаргалын Одгэрэл, Цэндийн Доржсэмбэ нарын яруу найргийн тухай /
Хүмүүн төрөлхтөн “Ариун” гэдэг үгийг олон янзын зүйлд хэрэглэжээ. ХХ зуунд “Ариун дайн” нэртэй хүчирхэг дуу Дэлхийн 2-р дайны гал утаан дундаас цуурайтсан түүхтэй. Дайн тулаан хүртэл “ариун” байж болдог хүний хорвоод ОО цаас хүртэл ийм нэртэй байх энгийн үзэгдэл ч юм уу даа? “Ариун эх минь” гэж Христосын шашинд эх дагинаа магтан дуулдаг бол “ариун явдал мөн үү? ариун явдал мөн үү?” хэмээн аймаар үзэл сурталжсан монгол кинон дээр нэгэн эм багтран хашгирдаг бөлгөө. Энэ мэтээр “АРИУН” хэмээх үгийн тухай олон жишээг бэлээхэн дэлгэж болмоор байвч “Ариун гар” гэж юу болох тухай үндсэн асуудалдаа оръё доо?
1. Миний бие 1990-ээд оноос хойших реалист бус уран зохиолын түүхийг “Монголын уран зохиолын стандарт бус сэтгэлгээ” хэмээх 16 цуврал өгүүлэлдээ хураангуйлан бичихийг чадан ядан оролдож байна. Болох бүтэх эсэхийг одоохондоо хэлэх юм алга. Ямар ч атугай эхнээс нь энэ мэтээр явуулж байна.
Нэгэн яруу найргийн уншлага дээр сүр дүр ихтэй шүлэг бичдэг ах маань “би шүлэг бичихдээ заавал гараа угаадаг. Яруу найраг бол ариун зүйл” хэмээн номлоход нь нас балчир байсан би ихэд биширч билээ. Хожим шүлгийн түүврийг нь уншаад “цэвэр гараар бохир юм бичих ч гэж дээ?” хэмээн гуниглан бодсонсон. Эндээс л ариун гарын тухай бодол минь эхэлсэн юм.
1990-онд одоогийн суут ах нар минь зарим нь ажил төрлөө хийгээд зарим нь 3,4-р курсийн оюутнууд гүйж явлаа. Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн “Нээлттэй хаалганы өдрүүд”-д наймдугаар ангийн нусгай бацаан намайг нөхдийн хамт очиход тэд маань цээж нилээд ханагар болсон ч гар нь ариун байсан юм. Нэг үгээр яруу найргаас асар ангид орших амьдралын бохир зүйлүүд рүү гараа дүрээгүй, дүрж амжаагүй байсан гэсэн үг. Нөгөө талаар зүрх сэтгэлд нь яруу найраг л бүх орон зайг нь эзэлж байснаас АТ, АН, АХ, АА зэрэг товчилсон нэртэй /АТ –албан тушаал, АН- алдар нэр, АХ- ашиг хонжоо, АА-амьхан амбици / жижиг сажиг зүйлүүд огт ор сураггүй байсан билээ. Тэгвэл энэ хооронд цаг хугацаа тэднийг ч бас биднийг ч асар ихээр өөрчилж, өөрчлөгдөж явсаар эргээд харсан чинь утга зохиолд одоо ч “ариун гар” хэвээр яваа хоёрхон хүний нэр сэтгэлд дүржсэн байх юм. Тухайн үедээ нэгэн танхим дүүрдэг тэр олон хүнээс ийм цөөхөн нь гэж бодохоор хүрэл зүрх ч хайлнам. Мөн яагаад тэднийг би “ариун гар” гэж нэрлэснээ тайлбарлах нь бараг илүүц биз, ээ. Бүх юм нэгэнт бидний нүдэн дээр ил байна. Гэхдээ өөрт буй барин тавин хоёр “үндэслэл” -ээ тоочих нь зөв юм уу даа?

Нэгдүгээр үндэслэл: Ариун сэтгэлтэй шүлгүүд ба Б. Одгэрэл, Ц. Доржсэмбэ

Ариун сэтгэлтэй байна гэдэг ариун гартай байгаагийн нь илрэл бөгөөд ариун сэтгэлээс, ариун гараар дамжиж “ариун шүлэг” төрөх ажээ. Энэ бол гарцаагүй нэгдүгээр үндэслэл. Үнэндээ энэ цаг хугацаанд яруу найрагчийн хувьд ч хувь хүнийхээ хувьд ч хамгийн хувирч өөрчлөгдөөгүй нь тэд нар юм даа? Надтай олон хүн санаа нийлнэ гэдэгт огт эргэлзэхгүй байна. Энэ огтоос эргэлзэхгүй байгаа “итгэл” минь бараг миний нотлох гээд ядаад байгаа “ариун гар” гээчийн 50 хувь нь гээд ойлгочих. Зарим тань үе үехэн “хэрмэл” замаар гундуухан алхаж явдаг Ц.Доржсэмбээг эсвэл нам, ном хоёроо сольж лам болсон Б.Одгэрэлийг яагаад ийнхүү цоллож буйг минь мэдэхийг хүсвэл яруу найрагч Б. Одгэрэл “Үл таних зочин”/2003/, Ц. Доржсэмбэ “Хэнд би таалагдах ёстой вэ? /2006/, “Харсан тэнгэр /2009/ номнуудыг олоод уншихад л хангалттай. Тэнд л ариун сэтгэл хангалттай буй.

Хоёрдугаар үндэслэл: Тэдэнд ямар ч хамаагүй ба хамаатай зүйлс

Тэд нарт Монголын зохиолчид хэд хуваагдсан байх, Монгол хэдэн улс төрийн намтай байх, хэдэн хүн жилд одон тэмдэг хүртэх, хэдэн хүн оны шилдэг болох ямар ч “хамаагүй” зүйлүүд болой. Мөн бичсэн зохиолгүй атлаа эсвэл нэг бичсэн зохиолоо хэдэн жилд хэд дахин хэвлүүлээд “шагнал” нэхэх, үгүй бол зарим нэр нүүртэй эсвэл нэр нүүр горилсон зохиолчид “message”-ний зохиолуудаар номын зах зээлийг булах, олсон ашигаараа дахин тийм зохиолуудыг “бөөндөх”, цэл залуугаараа “сонгодог нэртэй” богино үгүүллэгийн ном гаргах, алдаршихын тулд булган малгай, хоргой дээл өмсөж зурагтын нүүр дүүрэн гарч, мэдэхгүй бүр гадарладаггүй байж уран зохиолын тухай ярих, авъяасгүй гэдгээ гадарлаад “хэрүүлээр” шүүмж бичиж амьдралаа залгуулах, чадахгүй гэдгээ мэдсээр байж удирдан манлайлахад дурлах, ЯМАР Ч ХАМААГҮЙ. Энэ л нөгөө үлдсэн 50 хувь нь буюу. Ингээд л бүхэлдээ тэд нар “ариун гар” гэж нэрлүүлэх, цоллуулах хэмжээнд хүрч байгаа юм. Харин ийм “нийгмийн идэвх санаачлагагүй“ нөхдүүд атлаа уран зохиолын амьдрал дахь шударга бус бүхэнд эмзэглэн явдгийг нь би мэднэ. Уулзаж учрах тоолондоо би тэд нарын “нууцлаг” хийгээд “ариун” байдлыг олох нээх гэж оролддог юм. Эхэндээ “хувь тавилан” гэж андуурдаг байсан бол одоо “мөн чанар” нь гэж ойлгох болсон юм.
Ингэж ойлголтоо хувиргасны эцэст “тэгвэл тэдэнд юу хамаатай вэ?” хэмээн өөрөөсөө асуугаад удалгүй дараах хариултыг олсон доо? Сайн зохиолч сайн зохиол бичих, сайн зохиолч сайн зохиолоо сурталчлах, сайн зохиолч сайн үйл эхлүүлэх, сайн зохиолч сайн “шагнал” авах, сайн зохиолч сайн уугаад, сайн зохиол бичихээр амрах, сайн зохиолч сайн нэрээ гаргах, сайн зохиолч сайн зохиолчоо сайн магтах л ХАМГААС ХАМААТАЙ ажээ. Энд л уран зохиолын ертөнц дөх шударга ёс үйлчилж байдаг юм.
Сайн, сайн гэснээс нэгэн эрхэм шүүмжлэгч намайг “зулгуйдан магтдаг” хэмээн “гөрдөж” билээ. Би өөртөө “сайн юмыг сайн магтах” нь чухал гэж мунхаглан санаж явдгаас биш муу нь мэдээж “юмнуудын” тухай “үгүүлбэр” байтугай “үг” ч унагаадгүйг минь тэнгэр мэднэ, ээ
2. Харин одоо дээр цухас дурьдсан номнууд миний өмнө дэлгээтэй байна. Өмнө нь ч хэд хэдэн удаа дэлгэж уншсан юм. Унших болгонд л энэ хоёр яруу найрагчаас 1990-ээд оноос хойших МУЗ дахь стандарт бус сэтгэлгээ мэдрэгддэг юм. Эцэст хэлье гэсэн “дүгнэлтээ” гэнэдээд энд хэлчихлээ. Нэгэнт хэлэхээс хойш хаана нь ч хэлсэн яахав дээ? гэж өөрийгөө уужруулан бодоод ийм хэдэн шүлгийг “стандарт бус” жишээнд авч үзье.
Гуйж хүсэх минь увайгүй болоогүй
Гутаж гуних минь үнээ алдаагүй
Хувь тавиландаа би дасаагүй
Хуучин юм, шинэ амьдралаас би уйдаагүй. /Б.Одгэрэл 2003, 11/
Энэ аль 1991 онд бичсэн шүлгээс одоогийн Б.Одгэрэлийг олж харж болно. Тэр увайгүй болоогүй, гуньж гутрахдаа ч мөн чанараа алдаагүй, хуучин шинэ амьдралын алинаас нь уйдаагүй яваа. Хэрэв та түүнийг таньдаг бол нүдээ аниад хэсэгхэн хугацаанд түүний тухай бодоорой. Миний хэлсэн бүхэн “үнэн” болохыг та анзаарна. Харин огт таньдаггүй бол ийм нэгэн “ариун” чанараа алдаагүй, “ариун гар” монголын утга зохиолын 1990-ээд оны содон төлөөлөгч гэдгийг мэдэж ав.
Суурингийн минь бороо
Суурин шиг минь жаахан үүлнээс ордог
Тийм жаахан үүл рүү
Тэмүүлж өссөн нас минь солонго /Ц.Доржсэмбэ,2006,33/
Энэ шүлгийг тэр 1989 онд бичсэн юм. Түүнээс хойш 21 жил нэгэнт өнгөрсөн ч Ц.Доржсэмбэ одоо ч хүүхэд хэвээрээ, жижигхэн үүл рүү тэмүүлсэн “солонго” хэвээрээ явааг таньдаг хүн бүхэн нь мэднэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Тэр ердөө л арван хэдэн жилийн өмнө Баянхонгороос сургуульд сурахаар хотод ирсэн шигээ л огт хувирч өөрчлөгдөөгүй хэвээрээ байгаа нь гайхширлыг минь төрүүлдэг юм. Энд л хоёр яруу найрагчийн нийтлэг стандарт бус зүйл ба стандарт бус яруу найргийн сэтгэлгээ оршиж байна. Яг ямар хэлбэрээр оршиж буйг ойлгосонгүй гэж гайхаж байж магадгүй. Аргагүй л дээ? Манай танай багш нар хүнийг нь магтаад, зохиолыг нь шүүмжилдэг, зохиолыг нь магтаад хүнийг нь шүүмжилдэг сонин “арга” барилаар уран зохиолын шүүмжийг хөгжүүлсэн учраас зохиолч дотор буй оюун санааны “стандарт бус” зүйлийг яруу найргаас нь олж хардаггүй юм. Тэр нь бидэнд ямар их нөлөөлснийг ярих ч юм биш.
Б.Одгэрэлийн энэ шүлэг ийм хэдэн мөртэй.
Би чамд хайртай болсноос хойш
Эгчид чинь хайртай болсон
Ээжид чинь хайртай болсон
Хүүд чинь хайртай болсон
Охинд чинь хайртай болсон /Б.Одгэрэл 2003, 29/
Харин эндээс ёстой нөгөө “стандарт бус” сэтгэлгээний яруу найргийн “гаж”,”гоц” байдлыг мэдэрч байна уу? Тэгвэл илүү дутуу үг нэмж хачирлахгүй. Хэзээ манай яруу найрагт өмнө нь хүүхэн хүнд дурлаад хүү, охинд нь хайртай болсон гэж бичиж байлаа. Магадгүй энэ л хэтэрхий “өргөн” хайр Б. Одгэрэлийн яруу найргаас бурханд дөхөх замын эхлэл ч байсан юм билүү? Яаж мэдлээ.
Тэгвэл Ц:Доржсэмбээгийн “Харсан тэнгэр” /2009/ шинэхэн номны шүлгүүд түүний бүрэн стандарт бус “төгөлдөржилтийн” илрэл болжээ. Дахиад л “зулгуй магтаал” гэж бодвол бод, би ямар “доллар” биш хүн бүхэнд таалагдах албатай биш. Тэгээд сайн номыг магтсан шиг магтана, аа.
Хаврын бороог л бороо гэхээс
Намрын бороог ямар бороо гэх вэ?
Насан залуугийн дурлалыг л дурлал гэхээс
Нас ахисан дурлалыг
Ямар дурлал гэх вэ.
Яг ингэж дуулсаар л байх болно.
Гадаа орох бороо манай дэлхийн
Хэд дэх бороо юм бол… /Ц.Доржсэмбэ 2009,58/
Үнэхээр хаврын бороо л жинхэнэ, насан багын дурлал ч жинхэнэ, өөр бас юу юу ч жинхэнэ билээ дээ? Тэр ийм л жинхэнэ юмсын эрэлд хатаж яваа яруу найрагч. Тийм ч учраас хааяахан “хэрмэл” замаар орчихдог байх гэж би сэжиглэдэг юм. Магадгүй ийм л “стандарт бус” зүйл, стандарт бус “зам” түүний амьдралд үгүй бол дахиад ийм шүлгүүдийг бичихгүй байх гэсэн бодол ” Харсан тэнгэр”/2009/ -ийг уншсанаас хойш төрөх болсон юм. Харин “хэрмэл” замаар яваад хүүрнэл зохиолын сайн ном бичсэн гэж би дуулаагүй. Тиймээс Ц.Доржсэмбэ эдүгээ “хэрмэл” бус “суумал” байдалд шилжиж үргэлжилсэн үгийн шинэ номоо бичиж эхэлсэн гэдгийг дуулгах байна. Гэхдээ хэзээ ч түүний “ариун чанар” нь түүний яруу найргийг өөд нь асар өөд нь татсаар байгааг анзаарахгүй байхын аргагүй юм.

3. Энэ нэг номны хэсэг ” Шүүмжлэлд сэтгэлгээ нь дүн шинжилгээ, эргэцүүлэн бодолт учир баримт хангалттай. “Үнэн”-ийг хайх л хангалттай бөгөөд бусад нь аяндаа дагалдана. “Үнэн” бишийг зайлуулчих юм бол болох нь тэр “/Эдвард де Боно” “Стандарт бус сэтгэлгээ”2002,12/ гэсэн байдаг юм. Энэ номонд бас нэг ийм өгүүлбэр бий. ”Ядуу логик ядуу сэтгэлгээнд хүргэнэ” / Эдвард де Боно” “Стандарт бус сэтгэлгээ”2002,14/
Зуны цэцэрлэгийн моддын завсраар
Хүүхнүүдийн нүцгэн шилбэ
Загас шиг зурс зурс хийхэд
Хажуугийн хөх модон сандал дээр суусан
Хархүүгийн харц уургагүй загасчин адил… /Ц.Доржсэмбэ 2009, 51/
Энэ шүлгийн хариулт ноён Боногийн бичсэний эсрэг ”баян логик баян сэтгэлгээнд хүргэнэ. Үнэн бол үнэнд л хүргэнэ.
Юугаараа баян гэж мөн юугаараа “үнэн” гэж.хэн нэгэн нь надаас асуувал би “Дүрслэлүүд нь стандарт бусаар баян бас стандарт бусаар үнэн юм даа? Илүү сайн хариулт олсонгүй”. гэж товчхон хариулах байна.
Тэгвэл “Үл таних зочин” /2003/-д ийм нэг шүлэг надад эртнээс таалагддаг байлаа.
Мунхаг үгийн ард бидний сэтгэл
Хуцаж байгаа гөлөгний сэтгэл мэт
Дуулж байгаа гургалдайн зүрх мэт /Б.Одгэрэл” Үл таних зочин” 2003, 8/
Энэ шүлгийн хариулт” ядуу сэтгэл ядуу сэтгэлгээнд хүргэнэ”. Харин түүний эцэст хэн хохирч үлддэг тухай та бүхэн надаар хэлүүлтгүй мэдэх хойно. Би хуцаж буй гөлөгний сэтгэлээ хайрлаад цааш нь илүү дэлгэрүүлж чадахгүй нь ээ. Энд л стандарт бус логик нь, дүрслэл нь, сэтгэл нь, сэтгэлгээ нь бүрэн илэрч байгаа шүү дээ? Дээхэн үед С.Эрдэнэ гуайг өглөө хотын гудамжны чулуу бүхнийг тойрч ажилдаа ирээд үдэш гудамжны чулуу бүхнийг өшигчсөөр харьдаг гэж бичсэнийг уншиж байсан юм. Түүн шиг “ чулуу бүхнийг тойрч, чулуу бүхнийг өшигчихгүй нь төлөө” амьдрах ямар амттай тухай бодоход “ариун гар”-уудын шүлгүүд хүргэж байна. Нэг зураасыг хүрч болох хязгаарт нь хүртэл татсан мэт сэтгэгдэл төрүүлэх нь үгүй бол цөхрөл, эсвэл өөрийгөө илчилсэн илэн далангүй байдлын зааг дээр аваачих зэрэг нь тэдний яруу найргийн нийтлэг онцлог. Стандарт бус сэтгэлгээнийнх нь төсөөт тал болохыг яруу найргийн бус “нүдээр” харсан ч анзаарах болно. Цээжин дотор уянга төрж, мөн тэндээ үхэхийг яруу найрагчдаас илүү мэдрэх нь бараг үгүй.
Тэгээд л би “ҮЛ ТАНИХ ЗОЧИД”-ыг маань “ХАРСАН ТЭНГЭР” нь үргэлж ариунаар ивээж байхыг үнэн сэтгэлээсээ хүсэж байна. Хэдийгээр тэд ариун сэтгэл, ариун гараар бичсэн яруу найргаа хэсэгхэн өндөрлөсөн гэж ”хардаж” байвч хожмын манай утга зохиолын “АРИУН ГАР”-уудад “ДОМОГ” мэт байх биз, ээ



2010-03-21
Дэлхийн яруу найргийн өдөр гэдэгт итгэж бичив, ээ

Wednesday, October 20, 2010

Зарим дүү нарынхаа тухай сул тэмдэглэл

Саяхнаас би хүмүүс надад хоёр янзаар хандах болсныг мэдэрлээ. Нэг хэсэг нь илт атаархан тэчьяадаж хандах юм. Харин нөгөө хэсэг их шууд л заналхийх хандлагатай болжээ. Нэг мэдсэн би өөрөө ч хүсэлгүй уран зохиолын тийм нэг дуу шууны, яриа хөөрөөний гол эзэн болчихоод байдаг болчихов. Хэдхэн хоногийн өмнө хоёрын зэрэг өвгөн өөрсдийгөө багш, аа хэмээн хүндэлсэнгүй хэмээн нэг номын хуриман дээр намайг баахан төнхөв. Тэгээд л би ийм өвгөн болохгүй юмсан гэж бодох зуур бодлын дундуур дүү нарын тухай бодол шургачин орж ирлээ. Язгуурын бүлгийн Гүйцэтгэгчийн Оргилболд, Хөх мэдрэхүйн Ядамсүрэнгийн Баяраа, Батсуурийн Баясгалан, Ороолонгийн Элбэгтөгс,Шинэ үнэрийн Раднаадоржийн Улам-оргих, Өлзийхутагийн Үлэмжтөгс, Сайнжаргалын Начин, шинэ мянганы Нямжаргалын Минжинсайхан, Сааюугийн Баттулга, Баасанжавын Оролзод, Бишүби шүлэгчдийн Ганзоригийн Мөнхбаатар, бүлэгт үл нэгдэгсдийн Батхуягийн Хадбаатар, Ганболдын Баяр, Чулуунбаатарын Ууганбаяр, Хандхүүгийн Нямхишиг илүү дотно сэтгэлд ойр олон дүүтэй болчихжээ. Тэдэнд би нэг их гийгүүлээд байх эрдэм номгүй ч нөлөөлөөд байх ном бүтээлгүй ч уран зохиолыг зөвхөн зөв ухаарах, зөв хандах, зөв үзэх,зөв гэгээрэхэд нь л үлгэр болох юмсан гэж хичээдэг юм. Нэг үгээр тэд одоо "задарч" байна. Задрах энэ тэр гэхээр архи тамхинд ороод, дэггүй дүрсгүй болоод гэж ойлгох хэрэггүй. Ердөө л авьяас нь задарч байгаа юм. Тэгэхээр тэдэнд ирээдүй лав итгэлтэй бий гэсэн үг. Уран зохиолын ертөнцөд шүү дээ? Магадгүй надтай арай ойр хэдийнхээ нэрийг би хуруу дараад тоолчихсон ч биз. Гэхдээ хожим энд тэнд тааралдаад хүндэл энэ тэр гэж зовоохгүй байхаа би мэдье. Үнэн люмпен царай гаргаад сонин хачин нөхдүүдийн адил болчихгүйгээ та нар минь лав хичээгээрэй.

цуврал шүлгүүд

11.
Олон дэмий зурааснууд
Оюун ухааныг минь бүтээсэн
Шарсан зайдас шиг сар
Шал амтгүй царайгаа харуулаад
Хийн зууханд ялимгүй түлэгдсэн
Хэрчим өөх шиг нар хэлээ унжуулаад
Хэлбэр дүрс хэт шүтэгдэж байхад
Олон дэмий зурааснууд
Ойлгомжгүй сүлжилдээд
Эцэст нь ямар ч зорилгогүй
Эрчилэн чангарч байна.
Хэзээ энэ эрчилээ сулрахыг
Хэлж би мэдэхгүй ч
Оюун ухаан минь
Олон дэмий зурааснуудаа
- Үхлийн баллуураар баллуурдахад
Үнэхээр сайхан байлаа гэж…
12
Намайг хэн ч олохгүй болохоор
Нуугдаж тоглохоос залхаж гүйцээд
Нуурын ёроолд тавин жил хэвтсэн
Хөгшин цурхай мэт болжээ.
Хөөс мэт- энэ амьдралд
Өөр шигээ өнгөгүй хөөснүүдтэй
Нуугдаж тоглох утгагүйг мэдээд
Олон жил орогносон газраасаа
Огло үсрэн гарч ирвэл…
-Хоолойд олс чивчирэн чангарав
Хорвоо чи намайг олоогүй ш дээ?

2009-4-15

13. Хавар
Тэнэмэл юмнууд хаанаас ч юм ирээд
Тэнгэрээр нэг цэцэг тарааж хаячихаад
Тэр хар даа? хавар, хавар гэж шаагилдахад
Тэсэлгүй би гуя малгайгаа авч
Тэнэмэл юмнуудад мэхийн зогсдог
Нойтон бургасаар ороолгуулсан мэт
Хацар хорсоод
Хойтон хаврын тухай бодож эхэлдэг.


14
Эмгэн хүний үүдэн шүд шиг
Эмтэрч мөлийсөн
Энэ зууны төмөр араанууд
Намайг машиндсан ч
Уяхан сэтгэлтэйгээ хамт
Ургасаар байх
Уйтгарын улаан халгай даа.

2007 он
2010 он



15
Маргааш миний дотор төрөх
Манант хотын
Ганцаардалд зориулж
Тамхи татаж сурнам.

Маргааш миний дотроос чарлах
Манант хотын
Мансууралд зориулж
Шингэн дарсыг ууж сураад

Шилээр нь сарыг харах
Сэхээвчний үүднээс
Нисэж одмуй

2007 он
2009 он

16
Өгсөж явахдаа миний та нараас сурсан
Өөдгүй зангууд үрлэн чихэр мэт
Өнгөтэй.
Ягааныг нь улаантай нь хольж идээд
Яахыг минь та нар хараарай.
Ногооныг нь цагаантай нь хамт зажилаад
Уруудах замдаа
Уршиг их тарихаар минь
Уучлаарай.

17
Танихгүй үнэр саравчны зүгээс анхилаад
Тааламжтайгаар сар дээврийн төмөр
Шир шир долооход
Шинэ өдрийн доголон нулимстай
Арван таванд, би
Шиврээ борооны устай хамт
Шар нохойны минь идүүр дотор хөвөх
Оддыг хутган аваад тэнгэрт цацваас
Орилолдох дуу нь газарт унамой.

2008 он

Tuesday, October 19, 2010

Гоо сайхны шидэт тарни минь...

                                                                            Хань О.Баянжаргалдаа
Хорвоод юм бүхэн хувь тавилангийн оноолтоор болдог гэж санах тоолондооо тэр нэгэн өвлийн өдрийг би зүрхэндээ гэрэл цацруулан дурсдаг билээ. Магадгүй тэр өдөр миний толгой дээр аз хийморийн дугуй цагираг солонгорон байсан гэдэгт эргэлзэхгүй итгэдэг. Хонгорхон чамайгаа хөтлөнхөн явсан тэр л өдрүүдээс хойш хорвоогийн наран саран олонтоо солигдож, алдрайхан охидууд минь өсөн томорсоор, аз жаргалынхаа дэргэд би аз жаргалтайхан амьдарч явна.
Хүн бүхэн хань ижилдээ “хайртай” гэдэг үгийг олон янзаар хэлдэг биз. Зарим нь хошуу цорвойлгон, хүзүү сунган байж сүр дүртэй хэлдэг бол би л хувьдаа энэ үгийг нүдээрээ хэлдгийг чи минь мэднэ. Чухамдаа энэ цагийн их халуун нялуун эхнэр нөхрүүдийг хараад жинхэнэ хайр хаана нь байдаг бол гэж гайхдаг юм. Өнгөндөө тийм хосууд цаанаа учиргүй хуурмаг байдгийг энэ амьдралаас би олон удаа олж харж, олон удаа гайхан эргэлзэж байлаа. Муугүй дүр бүтээж чаддаг тийм “амрагийн жүжигчид” хайр сэтгэлийг яаж үнэгүйдүүлж байгааг бодохоор сэтгэл минь урагдан сэмэрдэг билээ.
Хайр-амар амгалан гэдэг аль ч хэлэнд хамгийн хосгүй ер бусын сонсогдох үгсийг чамдаа би нүдээрээ хэлдэг. Амар амгалан үгүй бол амьдралд утга учир үгүй болно. Хичнээн их хайр байгаад ч утгаа алдана. Тэр цагт хүн зүгээр л нэг өнгөт сүүдэр болж хувирах вий хэмээн бодохоор дотор аяндаа давчидна. Хайр сэтгэлийг хүртэл гоёлын даашинз, эрээн зангианы хэмжээнд аваачих хүсэлтэй хүмүүс нэг сайхан зүйлээр дутаж амьдарч байгаагаа мэддэг болов уу? хэмээн бодохоор элэг минь эмтэрнэ.
Намуухан аядуухан чи минь юм бүхэнд эмзэглэн сэрхийдэг намайгаа “номхруулах” гэж зүдэрдгийг чинь би мэднэ. Амархан дүрэлзэж, хоромхон зуур шатаад дуусаж мэдэх сэтгэлтэй намайгаа тайвшруулах гэж зовдгийг чинь би мэднэ. Үгэнд эмзэглэж, үгэнд хөөрцөглөж явдаг амьдрал минь намайг жаахан үг олонтой болгочихсон юм, аа. Тэгээд л арван таван “хөнгөн” үгний минь эцэст ганц “жинтэй” үг хаячихаад буруу зөрүүг минь хараад инээмсэглэж суух чинь үгээр хэлэмгүй гоо сайхан байдаг шүү? Зөөлхөн энхрийхэн дууг чинь сонсоод сэтгэл минь ямархан ихээр сэргэдэг билээ. Тэр үед юуны ч тухай бичиж чадахаар “онгод” биеийг минь гурав тойроод надаар нэг цул эрчим хүч дүүрэх шиг санагддаг юм. Урсгал дөлгөөхөн нүдийг чинь ширтэхэд нарнаас бүр түүний цаанаас ирж буй “хүч”-ийг мэдэрдэг юм. Зарим нэгэнд ялимгүй хэтэрхий уянгалаг халилт мэт сонсогдож болох юм. Харин үнэн зүрхнээсээ хайрлаж дурласан хүнд бол энэ бүх мэдрэмжүүд “танил” дотно гэдэгт би үл эргэлзэнэ. Хаврын урьхан амьсгал биеэр дүүрэх шиг одоо миний дотор чиний тухай бодлуудаар дүүрэн байна. Хөмсөгөө урлагтайхан зангидах чинь, гомдох чинь, баярлах чинь, муудалцахын өмнө үгээ эвлүүлж ядах чинь, мушилзан инээх чинь, эмзэглэх чинь, эвлэрэхийн өмнөх худлаа ихэмсэг байдал, зөвхөн чамд минь зохихоор санагдах гоморхол чинь хичнээн эвлэгхэн, сэтгэлд нэн ойр санагдана вэ?
Их талын дунд цоролзож буй “Их газрын чулуу”, Гурвансайхан сум, Дундговь аймаг, говь нутаг чамайг минь тэмцэгч, уярагч, уужимхан сэтгэгч болгосон учраас амьдралын төлөө намайгаа чирэн тэмцэж, би чинь чамдаа чирэгдэн тэмцэж, хорвоогийн явдалд уяранхан дуулж, хамтдаа ухааран сууж, хүний явдлыг уужимхан сэтгэж, олны явдлыг ойлгон байнам. Өнө эртний домог түүх хүүрнэх тал нутагт өссөн хүнд давчуухан бодол ховорхон төрдөг гэдэгт би итгэх болсон. Тэр хязгааргүй мэт цэлгэр орон зай хүний сэтгэлийг ямар ихээр уужим саруул болгох хүчтэйг ч би чамаасаа л мэдэрсэн. Говийн цагаан салхийг голоор нь хага татах нутгийн чинь “их чулууд” ихэмсэг сүрдэм байдалтай очиход минь угтаж, буцахад минь үддэг шиг тийм юунд ч “нугаршгүй” мөн чанартай амьдралыг туулах хүслийг байнга надад төрүүлдэг юм. Урам дэмгүй л бол хүн богинохон насалдаг шиг санагдаад, уулс хүртэл өвгөрөн бууралтдагийг мэдээд, хэдэн сайхан үгийг хэзээ хамаагүй хэнийг ч ялгалгүй хэлмээр болох үедээ чамдаа зориулж бичсэн нэгэн үгүүллэгээ би эрхгүй санадаг юм.
Чи минь үгүйсэн бол би энэ амьдралд азгүйдэх байсан байх. Чи минь үгүйсэн бол би энэ насандаа ганцаардах байсан байх. Чамтайгаа учраагүй бол би ертөнцийн сайхныг мэдрэхгүй байсан байх. Чамайгаа хайрлаагүй бол би хүнийг хайрлаж үзэлгүй дуусах байсан байх. Чамтайгаа байхад би өдөр цэцэглэдэг сараана, шөнө ургадаг гүмүда юм. Хань минь
Энэ л үгс миний сэтгэлээс булгийн ус мэт ундран гарсан юм. Үнэхээр чамтайгаа учраагүй бол гэсэн бодол сайхан ханьтайгаа учирсан эр хүний бүхний дотор эргэлдэж байдаг гэдэгт би итгэнэм. Дуу яагаад дахилттай байдгийг асуухад нэгэн багш минь “хүний амьдралд оргил үе” гэж байдагтай л адил хэмээн хариулж билээ. Тэр үг надад одоо ч санагдаж, оргил үеээ мэдэлгүй өнгөрөөчихвий гэдгээс айдаггүй учир нь чинийхээ дэргэд би оюун санаа минь хүч орж, бяр сууж байгааг байнга мэдэрдэг юм шүү?
Өвчүү завьтай хүн өргөн далайг туулна гэж бодохын эцэсгүй шиг өрөөсөн биеэрээ энэ амьдралыг туулна гэж санах хэцүү. Хосоор туулдаг жамтай. Хослонхон дуулдаг учиртай энэ л хорвоод дэргэдэхээ гомдоосон хүн өөдлөдөггүйг олон хүний гашуун гуниг цагийн давааг даван ирж бидэнд хүүрнэсээр байна бус уу? Энэ л хууль жамыг ойлгоогүй хүмүүс хайрлахын үнэ цэнийг мэдэлгүй өнгөрдөг тухай харамсан бичсэн үгүүлэл уншиж байлаа. Хайрлах ямар үнэ цэнэ байдгийг тоогоор тооцож гаргахын аргагүй. Нэгийн ард хэдэн ч тэг нэмээд хайрын үнэ цэнтэй эгнэшгүй санагдана.
Бичсэн бүхнээ эргээд уншсан чинь ”АМЬДРАЛ, ХОРВОО” гэдэг хоёрхон үгийг бараг л үгүүлбэр бүхэндээ хэрэглэжээ. Аргагүй биз дээ? Чамдаа хэлэх үг бүхэнд минь “хорвоогийн үнэн, амьдралын аз жаргал” оршиж байгаа юм. Тэгээд л шинэхэн бичсэн энэхэн шүлгээ заавал бусдад уншуулмаар санагдлаа.
Баянаадаа
Цаг хугацааны дугуй цагаан биен дотор
Царайлаг бүсгүйг би урин суулгаад
Хамтдаа тэврэлдэн ниссэнээс хойш
Хавар энд хэд ирж хэд буцаа вэ?

Гоо сайхны шидэт тарни дотор
Гоёхон бүсгүйг би урин суулгаад
Зүү орох зайгүй амрагласнаас хойш
Зун энд хэд ирж хэд буцаа вэ?

Эргэн тойрны хязгааргүйн тархин дотор
Энхрий бүсгүйг би урин суулгаад
Нарны гэрэлд найдан залбирснаас хойш
Намар энд хэд ирж хэд буцаа вэ?

Үнэн худлын үзэгдэхгүй агаар дотор
Үзэсгэлэнт бүсгүйг би урин суулгаад
Өнө мөнхийн сэтгэл зүрхэнд итгэснээс хойш
Өвөл энд хэд ирж хэд буцаа вэ?

Янагхан минь ялдамхан минь,аялагхан минь
Яруухан минь, халуухан минь, хонгорхон минь
Ямагт чамтайгаа он жилүүдийг мартан суухыг
Яагаад би ийм ихээр хүснэ вэ?

2010 он

Үнэн дээ, цаг хугацааг мартан суугаад хайрын амар амгаланг мэдэрсэн амьдрал минь намайг ийм шүлэг бичихэд хүргэсэн биз, ээ. Уянга сэтгэлээс урсан гарч, уянга зүрхэн дундуур минь урсаж , янагхан чинийхээ гоо сайхныг магтан дуулах хүсэл яагаад ч юм бэ? дотроос оргилон байна. Үлгэрээс цааш дахиад үлгэр эхэлдэг гэж итгэдэг охидууд минь бидэн хоёрын хайраас ургасан билээ. Гоо сайхны шидэт тарни унших мэт гоёхон чи минь дэргэд байгаа болохоор дэлхий дээр би хамгийн жаргалтай, дээр нь бас хамгийн азтай –Эр хүн шүү?

Уснаас..

                                                          
   Үд дундын хотод аагим бүгчим тул гудамж талбай хөл хөдөлгөөн ихгүй байлаа. Арван хоёр давхарын тагтан дээр  зогсоод шүлсээ хаях эсвэл татсан тамхиныхаа ишийг газар хэрхэн эргэлдэн унахыг харахаас өөр онц хийх ажилгүй өдрийг барав. Хөгжим сонсох, утсаар охидуудтай дэмий чалчих, зурагтаар хөл бөмбөг үзэх гэсэн өдрийн уртыг хугасалж өгдөг ажлуудаа өнөөдөр хийсэнгүй. Оройхон харин хаалганы хонх дуугарав. Аав ,ээж, дүү гурав зуслангаас ирэв. Усанд орчихоод оройхон буцна гэнэ. Энэ чийгтэй байранд хэвтэж байхаар агаар салхинд гарч зусланд очиж хэд хонохыг зэрэг зэрэг ятгав. Өөрсдийнхөө хөрслөг бор болсон мөн миний улцгар цагааныг гайхацгааж баахан шогшролдов. Энэ гурав үнэхээр санаа сэтгэл яв цав таардаг сонин улсууд шүү? Аав ээжийн үгнээс амьдралдаа нэг ч удаа гарч үзээгүй гэдэг юм. Дүү бол аав ээж хоёрын амьд шүтээн, нэг үгээр хэлэхэд энэ насных нь бахархал. Үлгэр жишээ ийм хүү төрүүлсэндээ ээж дотроо ямар их баярлаж явдгийг би мэднэ.
    Аргагүй тэдний ятгалганд автаж зуслан явахаар боллоо. Замын турш би тэдэнтэй юу ч дуугарсангүй. Уул толгод, ой мод, гол горхи, үнээ тугал, адуу мал голдуу улаан дээвэртэй байшингууд, архины шил, бэлэн хоолны сав, төмөр хайс, ногоон зүлгэн дээр хэвтэх нүцгэн цагаан хүмүүс. Энэ бүгдийг тоомжиргүй гүйлгэн харсаар өнгөрсөн хавар манай гурвын бариулсан байшингийн гадаа ирлээ. Сайхан байшинтай болжээ. Мөн  зэрэг зэрэг л байшингаа үзүүлэхээр сандралдан гурван тийшээ чангаан бөөн сүр болов. Хэзээний ийм зантай тэднийг би ойлгохгүй бол өөр хэн ойлгохсон билээ. Надад зориулсан өрөө нь дээд давхартаа юм. Жижигхэн цонхтой,  нам гүм, ер нь тун дажгүй болжээ. Жаргах нарны улаан туяа өрөөг гэрэлтүүлсэн нь надад сайхан мэдрэмж төрүүлж байлаа. Шөнө сэрвэлзээд сайн унтаж чадсангүй, бяцхан горхины хоржигнох чимээ чихэнд тээртэй санагдаад, ялимгүй салхинд ой оройгоороо шуугиад байлаа. Тэгээд үүр дөнгөж гийхтэй зэрэг босож цонхоор эргэн тойрноо харав. Уулын амнаас цовхчин буух горхи шинэ жилээр гацуур модоо чимэглэдэг саа шиг гялалзан харагдана. Ой мод сүглийн бараантаж, хүчирхэг амьтан ангаа отоод биеэ хураан хэвтсэн мэт санагдана.
   Байшингийн шатаар сэмхэн буусаар гадаа гарлаа. Горхины хөвөөнд очиж суув. Ямар гээчийн цовоо цолгиун аялгуу гаргана вэ? Олон хоног цээжин дотор бүгласан гомдол нэгмөсөн алга болох шиг. Бүгдийг агшин зуур мартах шиг болов.
*                                       *                                          *
  Би түүнийг надад хайртай л гэж боддог байлаа. Юу ч тохиолдсон бид хоёрын хайр сэтгэл хэвээрээ хэмээн ам тангарагаа өгсөн билээ. Шинэ жилийн үдэшлэгт анх бие биенээ хараад л дурлацгаасан гэдэгтээ хэн хэн маань эргэлзэхгүй итгэдэг байлаа. Гэтэл тэр минь нэг гайтай хөөтэй өдөр шатнаас уначихсан юм. Толгойгоороо хүчтэй савж унаад хэдэн цаг ухаангүй хэвтээд сэрэхдээ аав, ээж, ах дүү, ангийнхаа хүүхдүүд, айл саахалтынхаа улсуудыг, ерөнхий сайдаа, улсын их хурлын гишүүдийг бараг овог нэртэй нь санаж байсан атлаа ганцхан намайг л таньсангүй. Хичнээн оролдоод, янз янзаар л түүний хувьд би хэн болохоо ойлгуулах гээд чадаагүй юм. Бурхан минь, ямар их гомдсон гээч. Ганцхан намайг санахгүй байх даа. яахав дээ? Том сайхан нүдээ эргэлдүүлэн, хайр сэтгэлийнхээ түүхийг бараг зуун удаа яриулсан ч санасангүй. Бүр нэрийг минь ч санахгүй байлаа. Мөрөө хавчихаас өөр юу ч хэлсэнгүй. Эмнэлгээс гарч ажилдаа орсон ч над руу утас залгасангүй гурав хонов. Эцэст нь би залгалаа. Нэрээ хоёр гурав дахин хэлж байж нэг юм сануулав. Ярих ч юм олдсонгүй. Хий л биеий нь баахан  асуув. Зүгээр, зүгээр гэснээс өөр юм хэлсэнгүй. Ёстой гомдож үхмээр байлаа. Урьхан хаврын сайхан өдрүүдээ тэр мартаж яаж чадаж байна, аа. Заримдаа үнэхээр шатнаас унасан эсэхэд нь эргэлзэх сэтгэл төрнө. Гэвч дух нь халцарсан, мөр нь мултарсан болохоор итгэхгүй гээд ч яах билээ. Эцэст нь тэр надад “ би чамайг үнэхээр санахгүй байна. Аав ээж хоёр ч чамайг бас танихгүй гээд байх юм. Уучлаарай, хоёулаа нэг хэсэгтээ уулзалдахгүй байя. Магадгүй би бүгдийг эргэн санах ч юм билүү гээд явж одов. Харин хэд хоногийн дараа хамт ажилладаг залуугийнхаа хар тэргэнд суугаад инээд алдан явахыг нь би харсансан. Удалгүй түүнтэйгээ хуримаа хийж, одоо сайхан амьдарч байгаа байлгүй.
   Анх түүнтэй би шинэ жилийн үдэшлэгээр танилцаж, орой гэрт нь хүргэж өгч билээ. Өвлийн хүйтэн тас няс хийж байхад миний сэтгэлийн дотор яргуй нүдлэн байжээ. Тэр өдрөөс хойш байнга л уулзалдах болж, анхны хайр, үерхэл, хөөр хөгжилтэй өдрүүд цувран үргэлжилж, хаврын хүйтэн хахирыг ч мэдээгүй  өнгөрөөсөн минь одоо ч сэтгэлд тодхон байна. Гэртээ харих унааны мөнгө хүрэхгүй болохоор иштэй чихэр аваад хуваан хүлхэж, есөн  буудал газар алхсан, төрсөн өдрөөр надад бэлэглэсэн муурын зулзагыг нохой барьчихсанд тэр минь өдөржин уйлсан гээд олон сайхан дурсамжуудаа бүгдийн мартсан гэдэгт итгэж үнэхээр чадахгүй байлаа.
  Нар хэдийнээ өндөрт хөөрчээ. Манай гурав тагтан дээрээ өглөөний дасгалаа хийж байна. Дотроо  зуу наслах юм шиг өөрсдийгөө зовоогоод л гэж бодлоо. Ээж гараараа даллаж байна. Ертөнц ямар гоо сайхан, төгс төгөлдөр юм бэ? Энэ гайхамшигтай зохицлыг бүтээсэн бурханд талархахаас өөр яах билээ. Нарны туяанд горхины чулуунууд солонгорон харагдана. Эрднийн чулуу гэж эндүүрмээр олон өнгөөр гялбалзан байна. Аль нэг айлын цонхоор уянгын сайхан дууны эгшиг цацарч  байгаль түүнийг нь өөртөө шингээн авч байх шиг санагдав. Дахиад л би горхины урсгал чагнан бодолд автжээ.
Тэр надад нэг удаа:
-    Хэрэв чи бид хоёр хагацвал, зөвхөн үхэл хагацаах байх даа? Хэн нь түрүүлж үхэх болоо. Мэдэх юмсан. Хувь заяагаар учирсан хосууд бол үхэл нь ч хамт байдаг шүү дээ?
  Нэрийг нь огт мэдэхгүй ягаан цэцгэн дээр эрвээхий суужээ. Гоёмсог далавчаа дэвэн, цэцэгтэй хамт урьхан салхинд найган байна. Тэр бид хоёр цэцэг эрвээхий мэт байсан даа? Бие биендээ хүсэн тэмүүлж, хайр дурлалын сайханд шунан шумбаж байлаа. Дүү хүү тагтан дээрээ завилж суугаад гүн бясалгалд автжээ. Царай нь их тогтуун, гүн амирлангуй харагдана. Ээж мөн л гараараа даллаж байна. Бодвол өглөөний цайгаа уу хэмээн дуудаж байгаа биз. Горхины урсгалд тээгдэн хөвөх навчис цагаасаа эрт шарлаж, цагаасаа эрт хөвөн яваадаа ялимгүй гунигтай харагдана. Нохойн хошууны бутнаас туулай босож дэргэдүүр минь дэгдэн гарав. Өргөстэй бутанд хатгуулж өвдсөн дөө? намайг анзаарсангүй дээ, хөөрхий гэж бодлоо. Амьдрал үнэхээр өргөстэй бут шиг юм даа? Хүмүүс бид өргөсөнд нь хатгуулж, хөөрхий энэ бүжин шиг ухаан мэдрэлгүй харайж явах юм даа? хэмээн эргэцүүлэн бодлоо. Тэгээд мэдсээр байж өргөсөнд хатгуулахаар тэмүүлэхийн яана.
Тэр надад нэг удаа:
-    Хоёулаа амьдралд юу ч тохиолдсон бууж өгөхгүй шүү. Хамтдаа зүтгэвэл заавал амжилтанд хүрч л таарна. Би юугаар ч дутахгүй хангалуун амьдрахыг хүсэж байна. Ер нь амьдралд юм юмаар гачигдаж амьдрах шиг хэцүү зүйл байхгүй байх, аа. Би тэгж боддог юм гэж билээ.
  Түүний зургийг халааснаасаа гаргаж гартаа хумин атгав. Хөлийг минь ирвэгнүүлэн шоргоолж гүйлдэнэ. Улаан шоргоолж часхийтэл хазахад өвдөлт биш харин ч сонин мэдрэмж хамаг биеийг минь эзэмдэв. Хэн нэгэн нь намайг яруу сайханд урин дуудах шиг санагдаад  холын бараа харав. Их л эртний зүйл санахаар духаа үрчийлгэсэн хөгшин хүн шиг уулсын оройг ороосон  үүлс сарниж байна. Үдээс хойш бороо орох нь дээ хэмээн санамсаргүй бодов. Өглөөний сэрүүнд цомирлогоо хагас нээсэн цэцэгс нарны гэрэл үзээд баярлалдан, ямар нэгэн нууцлаг аялгуу гаргана. Түүнийг сонсохыг хүсээд нүдээ анихад зах хязгааргүй далай тэнгисийн мандалд хөвж яваа ганц өвчүү завь, түүн дээр бөгтийтөл суусан өвгөн хүнийг олж харлаа. Гартаа сэлүүр бус олон хээ сүлжилдүүлэн ороон сийлсэн модон таяг барьжээ. Өвгөн над руу инээмсэглээд далайн хаяанаас урган буй нарыг заав. Манай говьд нар яг ингэж манддаг даа? хэмээн бодоод нүдээ нээвэл горхины хоржигнох дуу бусдаас тод сонсогдоно. Уснаас нь алгаараа утгаж уув. Тархи толгой, ухаан бодол цэлмэх шиг л болов. Шидэт ус минь хэмээн өөрийн мэдэлгүй залбирсан байлаа.
 Гартаа атгасан хуучин зургийг тэнийлгэн харав. Танихгүй охин өөдөөс инээмсэглэн байна. Горхины усаар нүүрээ угаагаад дараа нь өнөөх зургийг хөвүүлж орхиод гэрээдээ алхалаа. Хэзээ нэгэн цагт хэн нэгэнд учиргүй гомдсон ч юм шиг. Би хэнд гомдсон юм бол доо?
                                                                                                                                          2009 он

гарчиг өгч амжаагүй

                                                          Р.Улам-оргих-д зориулав

Миний царай сайхан гэж бодоод
Миний царай сайхан болохгүй -Үнэнд
Гүйцэгдэж ядраад, халбага зөгийн бал долоосон баавгайн
Бамбарууш мэт хүслээ шүлсдэхэд
Шавар нисдэг тавагнууд үйрмэгээ асгаруулан сансарт нисээд
Шал эрүүл бусаар амьдралын толгойг илэхэд
Энд ганцхан санамж арилаагүй нь
Эр хүн яаж үхвэл хамгийн  сайхан болох
Энгийн бодлуудыг хөврүүлээд, эрүүгээ унжуулаад
Элгээ эвхээд зогсоход гурван цаг гурван цагаас өнгөрч
Гутлын хоншоор дээр цас буугаад уйлж байхыг
Харсан минь хэзээ вэ? хэмээн бодоход
Хайлаастад өнгөрсөн хүүхэд нас минь хаалгаар
Гарч гадагшаа зугатаад оджээ.

   Эрхэм Араг улаан Хонгорын стилээр бичив.

Улс төр ба Очирбатын Дашбалбар үргэлжлэл ба Баатарын Галсансүх

Энэ өдөр миний хувьд номын багшийнхаа тухай 7 дахь нийтлэлээ хэвлүүлжээ. Жил бүр 10-16 ны өдөр би О.Дашбалбарын тухай нэг юм бичиж бусдад хүргэдэг юм. Тэр л заншлаар гэх үү дээ? "Улс төр ба Очирбатын Дашбалбар үргэлжлэл ба Баатарын Галсансүх" нийтлэлээ бичлээ. Бусдад ийм тийм санагдах болов уу? гэсэн бодолгүйгээр зүгээр л өөрийн мэдрэмжиндээ хөтлөгдөж бичсэн юм.

        
   Тэр цагт багшийг улс төрд орсноор буруудсан гэж зарим хүмүүс сурталчилдаг байлаа. Би ч бас тэр үед хэсэг тэгж бодсон болох байсан юм. Энэ тэр гэцгээж байв. Харин өнөөдрийн шовгороос /өндөрлөг  биш шүү / харахад тийм биш  байжээ.
Өнөөгийн“ТОМЧУУЛЫН” эх орныхоо эд баялгийн холимог хуургыг хуваан  халбагадалт, нэг халаастай хоёр намын бодлого, хаа сайгүй тоос боссон газар шороо, урвагч шарваачдыг хараад “ард түмний үнэн шударга, гал цогтой дуу хоолой” Монголын улс төрд ингэж их дутагдахыг мэдрэх тоолондоо Очирбатын Дашбалбарын “оройн зай” ямар ихээр үгүйлэгдэж байна гээч. Эх оронч гэж хэнийг хэлэх вэ? гэсэн асуултанд нийгмээрээ “бүдэрч унах” болсон энэ л үед “үнэний талд насан туршдаа хатуу зогссон” үс ихт багшийг минь хүн бүхэн санагалзах болжээ. Яруу найрагт хайртайгаас илүү эх орондоо хайртай байсан нь түүнийг улс төр лүү чангааж, цаг үе нь түүнийг хатуу ”гараар” дасгалжуулж бэлтгэсэн юм. Яруу найрагчийн нийгмийн үүрэг, ард олныхоо зовлон жаргалыг зүрхэн дундуураа гаргах зэргээр зүрх сэтгэл, тархи толгойд хоногштол ярихыг нь сонсоод ч сонирхдоггүй байсан насандаа “Газар шорооны төлөө дайн” эхлэлээ гэхэд нь юун дайн, юун дажин гээд л өнгөрч билээ. Эх орноосоо урвагчдыг бөөгнүүлж байгаад дүүжилнэ гэж дүрэмдэхэд нь хайран олс дээс, овоо хэдэн “миатр” орно гээд сэмхэн шоолоод өнгөрцгөөсөн дөө? Дээрээс шидсэн том захиалгатай, жижиг тоглогчтой “жүжигт” өртөж, оюун санааны дарамтанд ороход нь хэн ч өмгөөлж дуугараагүйд одоо харамсан бодохдоо даанч нас балчир нус шингэн байжээ хэмээн боддог юм. Хэрэв өнөөдрийн үймээнтэй тайз, үймэрсэн тэнгэрт тийм “явдал болсон бол өдлөсөн бүргэд шиг хэдэн шавь нь цэрэг Матрасов шиг өргөн цээж, цэцэн Шаандор шиг /өөрийнх нь хайртай яруу найрагчдын нэг / хурц үгээр хэрхэн хамгаалах байсан бол гэж бодохоор омогшил дотроос оргилон, зүрх огшдог юм даа? Нэг удаа омогтой үедээ багш минь “Муусайн гөлөгнүүд, нохой хазаж, гөлөг хуцдаг юм гэж билээ. Тэр үг одоо л орой руу орж байна. Үнэхээр гөлөгнүүд хуцдаг юм байналээ. Учир нь бидний хуцдаг үе дуусаж хаздаг үе минь эхэлжээ. Нэг үгээр нохой болцгоов. Гөлөг хэвээрээ дуусах юмнуудтай ярих юм даанч үлдсэнгүй. Гөлөгнүүд хуцсаар... Дөчин хоёр нас. Эр хүнд даанч залуу нас. Гэхдээ харамсах юмгүй зорилготой амьдрал. Харамсах юмгүй үнэн амьдрал. Тэгээд л Монголын улс төрийн үнэн шударгын сүүлчийн МОГИКАН-ы алхаж гишгиж, амьсгалж явсан амьдрал төгсөж, алдар хүндийн зам эхэлсэн билээ. Тэнэг мунхагууд түүнийг ингээд хэл ам татлахгүй, замаас  зайлж, ам нь үүрд хамхигдлаа гэж хөөрцөглөн бодсон биз. Үгүй дээ? Тэр үргэлжилж байна. Удахгүй бүр томоор эхэлнэ. Тэр үргэлжлэл нь шуудхан л хэлье. Юуг нь тойрч, мэдээж юмыг юуг нь нуух вэ? Монголын эх орончгүй улс төрд багшийн минь байж болох үргэлжлэл БААТАРЫН ГАЛСАНСҮХ. Яруу найрагчийнх хувьд би “ер бусын” гэсэн ганцхан үгээр л түүнийг тодорхойлдог. Бусад хүмүүс амаа олохгүй магтсан уран зохиолын талбарт би ч бас амаа цууртал чалчих хүсэл алга. Нэгэнт түүнийг яаж ч тодорхойлоод Галсансүхийн гүн гүнзгий, этгээд гаж, эсэргүү, тэсэргүү сэтгэлгээнд “тултал” бичиж чадах “хоншоор” одоохондоо бидний дунд алга. Яруу найргийн хэлбэр, шинэчлэл, энэ тэр гэвэл би бас захын хүүхдүүдээс дутахгүй “зиндааны” үг хэдийг унагааж лав чадна. Гэхдээ тийм налигнуур бодол одоохондоо надад лав байхгүй. Тэр тэгсэн тэгээгүй ПОСТ ПАНК үлгэр дуурайлал, олон залуучуудын ёс зүйн сонгодог зарчим. Харин манай Хүрээ хөвгүүдийн бараг надаас бусадтай нь тэр үй зайгүй найзууд. Хамт пиавдана, хамт сэнсэрнэ, ер нь л хамт. Үнэндээ яруу найргийн нэг реалити шоу шүүснээс өөр би түүнтэй зэрэгцэж сууж байгаагүй. Мөн манайхны /Хүрээ хөвгүүдийн / 80 хувь ”түүнийг фронт командлагч” гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг байж магад. Тэгээд түүний фронтын хээрийн штабын “генералууд” гэж өөрсдийгөө цоллон хошигноцгоодог. Харин би өөрөө фронт командлагч учраас, өөрийнхөө фронтыг захирч ядаж байж, юун хүний фронтын “генерал” болж тоглох. За энэ ч яахав.

Харин яагаад Б.Галсансүх, монголын улс төр дөх О.Дашбалбарын үргэлжлэл вэ? Би саяхнаас бодох боллоо. Өнөөдөр Монголын оюун санааны амьдрал, ард түмний язгуур эрх ашгийн төлөө дуугараад явж чадах хүн байна уу? Бидний дундаас, бидний дундаас гэдэг нь О.Дашбалбарын “гөлөгнүүд” дундаас яруу найрагчийн зандарга, эр зориг, үзэл санаагаараа байж болох хамгийн өндөр “шанс”-тай нь Баатарын Галсансүх. Шавь нь байсан гэдэггүй ч үг бодлын сонсож, гэрт нь хонож, хоолыг нь хороож, хатуу үгэнд нь өрвөлзөж, үнэн үгэнд нь дэрвэлзэж явсан хувь заяагаараа гүн бат холбогдсон яруу найргийн 90-ээд оныхны нэг бол тэр гарцаагүй мөн. Тэр үед багшийг олон залуучууд дагадаг байлаа. Яг гөлөг шиг. Ханддорж чин вангийн өргөөний хоёр давхарт ”Гуну”-ийнхан цуглах... Одоо энэ MSC-ийн Л.Энхамгалан кино тайлбарлаж, үзүүлэнгээ мань мэтийн дүү нартаа үлгэр сургаалтай яриа хийдэгсэн. Тэр бүү хэл хичээл дээр хүртэл ирээд Оскар Уайльдийн ”Дорейн Грейний хөрөг”, ”Дорнын хурдан галт тэрэг”, А.Рембо, П.Верлен нарын нөхөрлөлийн тухай лекц уншиж, Ж.Болд-Эрдэнэ, Т.Содномнамжил... олон залуус байсаан. Тэдэн дунд Галсансүх ч байв. Тэгэхээр түүний үзэл санааны нөлөөнд орж бидэнтэйгээ хамт үсэрч л явсан л билээ. Өр зүрхэнд нь их тоогддог хэдэд нь ч Галсансүх гэдэг нэр олон дуулддаг байлаа. Зөв л дөө? Монголын улс төрийн хийгээд уран зохиолын “дэндүүчүүлтэй” тулалдаж зарим талдаа цөхрөөд хэдэн сөөсгөрөө дагуулаад хилэнтэй нь аргагүй дүрэлзэж явдаг байж дээ? Нэг удаа Галсансүхийг муулсан залууг сонсоод багш дүрсхийгээд явчихлаа. ”Та нар муусайн гөлөгнүүд таримал, Галсансүх бол төрмөл хүн шүү. Хуцалгүй дуугай гударцгаа, үгүй бол явцгаа”... гээд бууж гарлаа. Базарвани хум пад. Миний нэмснээр алдас болохгүй бол варений шилтэй компот. Үнэндээ багшийгаа бид ойлгодоггүй байсан юм билээ. Тэгээд ч багшийгаа бурхан болсноос жил 11 жил утга зохиолын ертөнц дэхь люмпен, түмпэнгүүдтэй тэмцэл хийгээд би ч хувьдаа дэн дун л явна. Энэ оюун санааны хувьсгалын төлөө, шударга ёсны төлөө л шүү дээ. Өнөөдөр надад ийм хэцүү байхад, тэр үед багш минь ямар байсан бол. Ганцаардаад, өнөөдрийн амьдралыг олж харчихаад, байж ядахдаа л биднийг дагуулж, тархи толгойг минь болтол ”чанадаг” байсан байх. Яагаад ч юм бэ? Тийм л болтлоо чанагдсан тал сүүлийн үед Галсансүхийн үзэл санаанд хүчтэй цухалзахад болсонд баярлаад бахдаад, өргөөд өргөмжлөөд байгаа юм. Найдвар нэг талдаа байна гэсэн үг. Найдвар баөгаа учраас одоо жаахан мөрөөдье. Хэрвээ усан галав юүлчихгүй л бол ирэх 2012 оны сонгуульд бид л лав “мөнгөнд “хууртахгүй. Одоо ханалаа. Харин хэнд хууртах вэ? Ердөө эх орныхоо тусгаар тогтнол, газар шорооны төлөө тэмцэх үндэсэрхэг үзэлтэй, шударга шинэ залууст. Хичнээн жил гал дээр лаглайсан гурилтай лавшаа идэх вэ? Би л хувьдаа залхлаа.

Хэрэв анзаарсан бол Галсансүхийн ард өөрөө ч олж хараагүй их хүч нэгэнт хуралджээ. Хэрэв түүнийг нэрээ сонгуульд дэвшүүллээ бол ямар ч ХУ нам, энэ тэрийг нь үл тоож эхлээд “Хүрээ хөвгүүд” 100 хувь дэмжинэ. Би л лав хоёр гараа өргөнө. Тойрогт нь эхнэрээ, хэдэн сөөсгөр “дагуулуудаа” дагуулаад буучихна. Дараа нь энэ жагсаалт ингээд үргэлжилвэл яах вэ? ”Нисванис” ба монголын альтернатив рокийн бүх “жаал” хамтлагууд, ”Даяар монгол”, ”Хөх монгол”, ”Монголын нэгдсэн фронт”-ийн жинхэнэ монгол хэт үндэсэрхэг үзэлтэнүүд, зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч, бөө удганууд, лам нар, жирийн уншигч, яруу найргийн шинэ үеийн шинэ сонголттой залуус, багшийн минь улс төрийн “эх оронч орон зайг” үгүйлэн санагалзсан АРД ТҮМЭН. Солонгос хэлээр цаг агаарын мэдээ зарлахад үхэхэд ч бэлэн, бэлэн гоймон, тодон савх хоёрыг үзэн яддаг, хэл соёл, түүх угсаагаа өмгөөлөн хамгаалагчид. Эргээд хар даа? Ямар ч намын лидер хулхи нь хуга буухаар хүч. Тэгээд ЯЛАЛТ. Монголын парлемант дахь дахин сэргэсэн эх орончдын дуу хоолой. Монгол парлемант дахь Монголын шинэ үеийн яруу найрагчийн эх оронч, үндсэрхэг үзэлтэй төлөөлөл. Үхэх долоон шалтгаан хангалттай байвч энэ бүх хуурамч үеийхнийг дуусахыг харах хүртлээ” амьд” явах гэгээн шазуур төрсөн –МАНАЙ ТАЛЫН БААТРУУД. Бүгд л Галсансүхийг дэмжинэ.

Нэгэнтээ Эзра Паунд нас барсан жил Баатарын Галсансүх төржээ гэдэг шиг Монголын улс төрд шинэ үе төрөх цаг болжээ. Саяхан түүний энэ цагийн олон урвагчтай хатуу тооцоо бодох тухай, эх орноо өмгөөлөн хамгаалах цаг болсон тухай, халуун зоримог үгээ үнэн сэтгэлээсээ хэлэхийг сонсов. Чихэнд минь 281-ийн холбооны цуглаан дээр О.Дашбалбар багшийн хэлж байсан үгс дахин сонсогдох шиг санагдав. Дотроо ямархан баярлаж, ийм үг хэлэх яруу найрагчаар Монголын ард түмэн олон жил дутсангүй хэмээн билигшээн бодов. Тэгээд ч манай улс төрд гэр бүлийн залгамжлал дэлгэрснээс биш үзэл санааны залгамжлал тасарсан гэдэгт олон хүн надтай санал нийлэх биз. За, урагшаа... эсвэл хойшоо. Чухам хаашаа гэдгээ бид ч Галсансүх ч мэдэж байгаа. Эх орныхоо тусгаар тогтнол, газар шорооны төлөө...
Энэ тэмцэлд удирдагч байх эрхийг би л хувьдаа чамд өгөхөд татгалзах зүйлгүй.



2010.10.12                
Дэлхийн газар шорооныхоо төлөө тэмцэгчдийн өдөр догдолж бичив, эээ