ҮГИЙН ҮНЭ ЦЭНЭ ИХ, ХҮСЭЛ ТҮҮНИЙ ХААНА Ч ХҮРЭХГҮЙ

                      /Д.Үүрийнцолмонгийн “Хос зүүлт” номын өмнөтгөл /

   Ямар шалтгаанаар сэтгэл дотор хуралдаад байгаа бодлын тунадасыг гадагшлуулах шаардлагатай вэ? Үүл хуралдаж үер буугаад удалгүй тэнгэр цэлмэдэг  шиг хүмүүний сэтгэл өөр доторхоо цэвэрлэхийг тэнгэр мэт цэлмэхийг хүсдэг нь бас л нэг нууцлаг зүйл мөн. Зарим нь бусадтай сэтгэлээ онгойтол ярихыг хүсдэг бол зарим нь уран зураг, хөгжим, яруу найргаар дамжуулан сэтгэлийнхээ тэр их хуралдмал зүйлсийг гадагшлуулна. Хэрэв ямар ч шалтгаангүйгээр дотроо хав дарсаар байвал юунд ч хүргэж болох аюултай юм гэнэлээ. Тэгвэл Д.Үүрийнцолмон тэр “аюулаас” нэгэнт гэтэлжээ. Учир нь яруу найргийн сувгаар өөрийнхөө сэтгэлийн бүх үнэ цэнэтэй бодлуудаа, үзэл санаагаа зарим тохиолдолд хүсэл мөрөөдлөө илэрхийлсэн байна. Энэ цагийн бүсгүй хүн юунд тэмүүлж, юунд эмзэглэж, юуг хайрлаж, юунд догдолдогийг түүний шүлгүүд бэлхэн харуулна. Ихэнх шүлгүүд нь хайр дурлалын сэдэвтэй. Ирээдүй нь нөхөрдөө хандаж бичсэн шүлгээс эхлээд амьдралын учир шалтгааныг эргэцүүлэн тунгаасан, магадгүй бидний дэргэдүүр нь анзааралгүй өнгөрдөг зүйлсийг ч олж харсан байх нь Д.Үүрийнцолмонгийн нэгээхэн онцлог гэлтэй.

  Ямар ч хүнд бусдаас ялгарах ЯМАР нэг өвөрмөц зүйл бий. Нүүр царай, бие галбираас илүү бусдаас ялгарах ухааны, мөн сэтгэлгээний, урлах аргын, ухаарал гэгээрэлийн ялгаа. Гэтэл олон хүн тийм  ялгаагаа олж хараагүй байх нь энэ амьдралд даанч элбэг. Бүгдээрээ л нэг хэвэнд цутгасан мэт ижилхэн ярьдаг, ижилхэн инээдэг, ижилхэн сэтгэдэг, ижилхэн хүмүүс.  Олонтойгоо ижил байх сайхан, амьдралд ямар нэгэн бэрхшээл саад бага байдаг нь үнэн. Учир нь бүгдтэйгээ, олонтойгоо буруудсан ч зөвдсөн ч хамт. Ядуу өрөвдмөөр хүн сүргийн сэтгэлгээ. Энэ бүхнээс өөрөөр онцгойрохыг яагаад зарим нэг хүн хүснэ. Бусдаас өөр байхыг хүснэ. Тэдний оюун санааг бидний санал нэгтэйгээр тодорхойлж хараахан чадаагүй байгаа тийм нэг ХҮЧ эзэмдсэн байдаг. Тэр хүчний хүчээр шүлэг бичиж, хэдийгээр хайр дурлалын адал явдалт харилцааг илэрхийлсэн ч “Хос зүүлт” нэртэй тууж бичнэ. Иймээс л  Д.Үүрийнцолмон бусдаас ялгарах өөрийн онцлогийг эрэлхийлэх хүсэлтэй, ижил байхын эмгэнэлийг ойлгож, хайр дурлалын учир битүүлэг ээдрээтэй түүхийг өгүүлсэн хүүрнэл зохиол бичиж “зүрхэлжээ”. Нэрнээс нь ч бодсон залуу бүтээлчийн анхны оролдлого гэдэг нь тодорхой энэ зохиол олон талаараа санаанд минь хүрээгүй ч олзуурхаж болох хоёр зүйл лав бий. Нэгдүгээрт  энэ туужид бүтээлч оролдлого, сайхан хайрын түүх зохиое гэсэн эрмэлзлэл байгаа юм. Саяхан би энэ “оролдлогоос” хамаагүй илүү “оролдлогыг” хатуухан л шүүмжилсэн. Яагаад гэвэл улам сайн “оролдог” гэж.  Харин энэ “ХОС ЗҮҮЛТ”-ийн хувьд их л зөөлхөн илэв. Учир нь цаашаагаа урам зоригтой “оролдог” гэж.

  Аль эртний Шекспирийн Ромьео, Шульетта хоёроос хойш өнөөгийн Стипани Мейерын Белла, Эдвард хоёр хүртэл “гайхамшигт” хайрын түүх үргэлжилсээр. Хүн төрөлхтөн ганцхан энэ л сэдвээс уйдаж залхалгүй сонирхсоор байгаа юм. Дундад зууны Франц хатагтай нарын өдрийн тэмдэглэл шиг зохиолуудыг ч ялгалгүй. Өнөө цагийн Цэцгээ, Навчаа нарын  бичсэн хайрын түүхийг  амтархан уншсаар байна. Д.Үүрийнцолмонгийн бичсэн хайрын түүх ч ялгаагүй тэр л зам гольдрол, гортиг тэгээр бүтээгдсэн хүүрнэл юм.

       Харин амьдралд санамсаргүй тохиолдлууд газар сайгүй л тохиолдож байдаг. Хайр дурлалд ч санамсаргүй учрал тохиолдлууд элбэг. Д.Үүрийнцолмонгийн туужийн дүрүүд ч ялгаагүй тэр л санамсаргүй учрал тохиолдлын дотор амьдарч байна. Сайн тал нь “ХОС ЗҮҮЛТ” туужаас романтик мөрөөдлүүд, романтик илэрхийллүүдийг анзаарч болно. Харин бусдынх нь тухай үгээ гамнахаар шийдсэн юм. Учир нь “ҮГИЙН ҮНЭ ЦЭНЭ ХЭМЖЭЭЛШГҮЙ ИХ, ХАРИН ЗОХИОЛ БИЧИХ ХҮСЭЛ ТҮҮНИЙ ХААНА Ч ХҮРЭХГҮЙ” гэсэн үзэл бодлоо тулгаж байна. ҮГ зарим тохиолдолд илэрхийлэхийг хүссэн үзэл санаанаас ч илүү хүчирхэг байх нь бий. Бас зарим тохиолдолд ҮГ зохих газраа олж зоогдоогүйгээс хүчгүйдэх ч явдал бий шүү? Тиймээс л зохиолын Тэмүүжин, Бөртэ хоёрын биесээ гэсэн хайр сэтгэлийн хүчтэй тэмүүллийг илэрхийлэхэд  Д.Үүрийнцолмонгийн зарим үг хүчгүйдсэн санагдсан билээ.

     Яагаад Тэмүүжин /орчин цагийн нэр нь Темка/ заавал Бөртэ нэртэй охинтой учирч тэдний хоорондуур Ирмүүн гэдэг залуу гүйв. Аль эртний ухвар үүдэлтэй “хайр сэтгэлийн гурвалжин” гээчийг энэ цагийн Д.Үүрийнцолмон өөрийнхөө зохиолд дахин амилуулж, амьдралд олон зүйлс өөрчлөгдсөн ч олон зүйл эртнийхээрээ гэдгийг харуулж байгаа сонгодог жишээ ч юм шиг санагдана. Одоо олон хүн ХХ зууны 30-аад онд л шуударсанаараа шуудраад нийтээрээ латин үсэгт шилжчих байсан юм гэж ярьдаг. Ах дүү Кирилл үсэг үнэндээ ах дүү Орос-Монголд хоёрт л үлдчихээд байна. Чухам юуны учир Латин үсэг гэж ярьсны шалтгаан Д.Үүрийнцолмонгийн “Хос зүүлт” туужтай холбоотой. Энэ туужид хайртай хосууд гар утсаараа латин үсэг ашиглаж дуут шуудангаар /мессеж /харилцаж байгааг яг тэр үсгээр нь бичсэн байна.

  -bi chmg haraa ch vgvi ydaj duu hooloig chin ch sonsoogvi bj hudlaagaasaa hair mair gesen vgiig helj chadahgvi. оorooroo bai bitgii hudlaa mayglaad bai гэсэн мессежийг илгээлээ.
  -chi min gehdee nadad hairtai bolnoo. bi medej bn. harin oroi vdesh bitgii bar sawaar heseerei za гэх хариултыг уншсан тэрээр өөрийн эрхгүй гүн бодолд автлаа. /Д.Үүрийнцолмон ”Хос зүүлт” 2011/

   Энэ бол зохиолын нэгээхэн хэсэг. Ийм хэсэг цөөнгүй. Энэ л үед би эх монгол хэлнийхээ хувь заяаны тухай эрхгүй бодоход хүрсэн юм. Шинэ цаг үеийн залуус ярьсан шигээ бичдэг болчихож. Утга зохиолын хэл он цагийн хаахна нүд аньсан юм бүү мэд. Магадгүй энд бидний буруу асар их байгаа санагдана. Хичнээн жил Монгол бичгээ сэргээн хэрэглэнэ гэж цаасан дээр бичиж тэр нь хичнээн сайдын ширээний нүдэнд хэвтлээ. Энэ хооронд хэн хохиров. Монголын оюун санааны ирээдүй... Нийгэм-цаг үеийн гажаа Д,Үрийнцолмонгийн зохиолын хэлэнд ч бас нөлөөлсөн байна. Гагц түүний зохиолд ч бус одоогоор “оролдож” байгаа бүх залуусын зохиолын хэл нэг иймэрхүү. Гэхдээ сайн зүйл бас бий. Тэр нь чөлөөт сэтгэлгээ. Амьдрал, хайр дурлал, нийгмийн харилцаа, хүний ёс зүй, үзэл санааны шинэ чиг хандлага. Бас өмнө нь манай уран зохиолд огтхон ч байгаагүй шинэ-ДҮРҮҮД. Д.Үүрийнцолмонгийн туужийн Оо, Анхил, Золоо, Сувдаа, Болороо болоод тэдний харилцаа, амьдрал, зөрчил тэмцэл, хууран мэхлэлт, итгэл сэтгэл. Өөрийн эрхгүй толгой дохиж зөвшөөрмөөр амьдралын ээдрээт харилцаанууд энэ туужид дүрслэгджээ.  Чухамдаа хоёр биенийхээ халуун сайхан итгэл сэтгэл дээр л тогтдог гэж үздэг байсан үеийн цөөн хүчин зүйлсийн бүрэлдэхүүнт хайр сэтгэлээс одоогийн олон хүчин зүйлсийн шалтгаант хайр сэтгэл их л ялгаатай мэт санагдавч хүсэн тэмүүлэх, хайрлан санагалзах СЭТГЭЛ гээч аугаа зүйл хэвээр тул туужийн зарим уярам учралуудын хэсгүүдэд арай л “сэтгэлгүй” хандсан, дэндүү хөнгөн бичлэг, хэтэрхий хялбар шийдлүүд, болхи зохиомжтой болсныг хэлэлгүй өнгөрөх аваас Д.Үүрийнцолмонгийн ирээдүйд ч хөөрхий миний цөөнгүй жил баримталсан шударгын талд зогсох гэсэн үзэл санаатай минь зөрчилдөх гээд байна.  Тиймээс л би үгийн үнэ цэнэ их гэж үглэн дуулаад байгаа ухаантай. Харин зохиол бичих ХҮСЭЛ бол түүний дэргэд юу ч биш хэмээн анхааруулаад байгаа санаатай. Сайн байна гэдэг үүрд сайн байхын нэр биш, муу байна гэдэг ч ялгаагүй. Сайн зохиол бичнэ гэдэг нэгэн удаагийн хүсэл зоригоор бүтдэг зүйл биш. Дур хийгээд үл няцах зориг байваас цаг хугацаа бүгдийг харуулах билээ.

   Д.Үүрийнцолмонгийн хүүрнэл зохиол, яруу найргаас бүрдсэн энэ бүтээл түүний үүрнээсээ нисгэж буй анхны дэгдээхэй. Оюун санааны сансарт эмэгтэй хүн чухам ийм том ҮЙЛ хэрэг эрхлэх нь бэрх юм. Гэвч тэр няцсангүй, бүр зориглосон нь сайшаалтай. Гэхдээ эр эм хар зоригоор хэн юунд ч хүрч байгаагүй гэдэг. УХААН, АВЬЯАС, БОЛОВСРОЛ гэдэг дэндүү үнэ цэнэтэй олон сайхан үгийг улам шамдан хайна биз. Тэд заавал чамд олдоно.

                                                ГАРАГИЙН САЙНД БИЧСЭН

                                                ГАРЦААГҮЙ ПҮРЭВХҮҮГИЙН БАТХУЯГ

шүлгүүд

Нарсан ойн гүн дэх ганц хус шиг
Тийм хайранд бүүвэйлэгдэж
Нарны халуухан илчинд торлогдон
Намрын судсаар хамаг бие минь эргэлднэм.
Зөөлхнөөр бүлээн чулуунд хүрэхэд
Эмзэглэсэндээ дуу алдахыг сонсож
Зөрүүдхэн ааштэй өнгөрөөсөн он жилүүдээ
Зүхэж чадаагүйдээ баярланам.
Эргэлзэх, бусдад таалагдахыг мартсан
Их өндөрт өөрөөс минь өндөрт эргэлдсэн

Эрвээхэй шиг, эрээн алчуур шиг эсвэл
Эм хүн шиг - шүлгүүд минь
Эр гунигтайг эс бүхнээрээ мэдрэхэд
Нарсан ойн гүн дэх ганц хус шиг
Атаархалд бүслүүлснээ гэнэт ойлгоном.

2012-08-10 Зүүн салаа

Талстлаг заримдаа өөр дотроо төөрмөөр
Тасалгааны голд тарьсан цэцэг шиг-ганцаардмал
Тэсрэх өдрөө хүлээсэн бөмбөг шиг
тэсэн ядавч хүлцэн байж амьдарна.

Улам улмаар хэрээний ганц дэгдээхэй шиг
уйтгарт автсан ч цоглогоор гуагчна.
-Гуниг бүгдийг сэгсэрч орхиод
өд сөдөө засаж
Гурвалжилан буй тэнгэрийн

Гүн руу шумбан орно.
Гуаг, Гуаг, Гуаг,
ГЭНЭМ.

2012-08-04 Зүүн салаа

үгүүлэл

ХАЙР БОЛ ГАЙХАМШИГ, ГАНЦААРДАЛ БОЛ СОЁЛ, АВЬЯАС БОЛ ҮНЭТ ЗҮЙЛ...

                        /Залуу шүлэгч Б.Алтанхуягийн номын өмнөтгөл /

     Зүй тогтлын онолоор бол аливаа хасагдахуун дараагийн нэмэгдэхүүний эхлэл болдог учиртай. Яруу найрагт ч энэ хууль үйлчилдэг. Зарим тохиолдолд огт үйлчилдэггүй ч юм шиг санагдах үе бий. Нэмэгдэхүүн, нэмэгдэхүүн тэгээд хязгааргүй нэмэгдэхүүнүүдийн “орон зай” яруу найргийн түүх болж хувирдаг мэт бодогдоно. Хэний ч анхааралд өртөөгүй яруу найрагчийн номонд ч алтны үйрмэг шиг гялалзсан мөрүүд байдаг тухай өмнө нь уншиж байсан. Тийм байдгийг ч өөрийн биеэр бишгүй мэдэрсэн. Тэгэхээр хэн нэгэн ер бусын хувь ертөнцүүдийн хүчтэй оюун санаануудаас гадна тодорхой хувь тохиол, үйл, учир шалтгаан, зохис зохирлын шүтэлцээнд “гадагшилсан” сэрхийсэн гайхамшигт мөрүүдийн хүчээр яруу найраг “нэмэгдэхүүний” туйлд тэмүүлж байдаг гэлтэй. Харин хасагдахууны байранд очих хувь учралыг хамгийн “эмгэнэлт” яруу найрагч, яруу найрагчийн бүтээл хүлээдэг ажээ. Хэрэв надаас “юу хамгийн эмгэнэлтэй вэ?” гэж хэн нэгэн  хэзээ нэгэн цагт асуувал ямар ч эргэлзээгүйгээр ”хасагдах яруу найраг” хэмээн хариулах байна.

   Гэтэл 17 насандаа яруу найргийн “нэмэгдэхүүний “талд хүчтэй тэмүүлж чадаж байгаа оюун санааг юу гэж тодорхойлвол болох вэ?

Чиний уруулыг бурхан

Сарнайн дэлбээгээр урласан болохоор

Чиний уруулнаас амсахад

Борооны дараах солонгоор амаа арчих шиг сайхан юм. /Б.Алтанхуяг “Цэцэг ургадаггүй цэцэрлэгт” 2012 / гэсэн  солонгоор амаа арчих хүсэл, сайхан гэдэгт огт эргэлзэхгүй байгаа мэдрэмж, тийм сайхан агшинг барьж тэмтэрсэн сэрлийг яах вэ? Сайн сайхны гарвал заавал нэг учир шалтгаантай байдаг. Тэртээ ХХ зуунд арван хэдэн насандаа гайхамшигт Нямбуугийн Нямдорж, бүр тодруулбал 5- р сургуулийн 9-р ангийн хүү гүйж явахдаа” Онцын сайхан хүүхэн зүрхний их хулгайч юм” гэж бичсэн юм. Түүнээс хойш сайн юмны сайхан улбаа  сарнилгүй Баатарын Галсансүх, Батжаргалын Одгэрэлээр дамжиж Хан Хэнтийн яруу найргийн дэг сургуулийн “ҮР” өнөөдрийн Балдоржийн Алтанхуяг хэмээх зүрх нь яруу найргийн хайраар дүүрэн хүүд ирээд “ чиний уруулнаас амсахад, борооны дараах солонгоор амаа арчих шиг сайхан юм” санаандгүй бичүүлж орхисон байхыг хэн үгүйсгэх юм. Би лав үгүй.

  Хайр бол үнэхээр агуу, түүнийг насан туршдаа хүртэж, далдын нууцлаг сайхныг мэдрээгүй хүмүүс харамсалтай нь бөмбөрцгийн долоон миллард дотор тийм ч цөөнгүй. Тийм л хүмүүсийн өмнөөс зүрх шаналж, бодол ээдэрч, сэтгэл үймрэх минь олонтоо.

  Гэтэл 17 насандаа хайр сэтгэлийн гайхамшигт хүчинд автаж, дотоод сэтгэлийнхээ хялгасан холбооснуудыг хөгжмийн чавхдас мэт эгшиглүүлэн гэрэлтэж, цэлмэж байгаа оюун санааг  юу гэж тодорхойлвол болох вэ?

Үнсэлт чинь яг л бороо орох шиг

Үс чинь яг л салхи үлээх шиг

Тэврэлт чинь яг л зүрх цохилох шиг

Тэнгэр минь чи ямар... /Б.Алтанхуяг “Тэнгэр минь чи ямар...” 2012/ гэж магадгүй А.С.Пушкины “Анхилхан чамайг олж харсан, алтанхан хором”-ыг дэндүү эрт харж ”тэнгэр минь чи ямар...” хэмээн уулга алдаж буй сэтгэлийг юутай зүйрлэж, юугаар хэмжвэл зохистой вэ?  

  Хайр сэтгэлийн шидэт долгион хамаг биеэр дүүрэх үед халгиж цалгисан сэтгэлээс шүлгийн мөрүүд урсан гарах нь математик эсвэл физик, хими зэргийн шинжлэх ухааны хүчээр бүтээсэн ямар ч багаж техникээр хэмжиж, тооцоолж боломгүй “урсгал” юм. Тэр л урсгал хүнийг ариутган илүү ч бурханлаг сэтгэлтэй болгодог гэдэгт би л лав бүрэн итгэдэг. Бусад нь яадгийг бүү мэд. Заримдаа зүүд мэт санагдах хайр үнэхээр юутай ч харьцуулашгүй гайхамшиг билээ. Эртний Хятадын  сударт “ Нэгэн удаа Чжоу  эрвээхэй болсноор, тэгээд хөгжилтэйгээр дэвэн дэрвэж явна хэмээн зүүдлэжээ. Харин сэрээд ганц л зүйлийг ойлгосонгүй.  Чжоу эрвээхэй болж зүүдэлсэн юм бол эрвээхэй зүүдэндээ Чжоу...” гэсэн байдаг. Магадлалын үүднээс эрвээхэй зүүдэлдэг болох, бүр хүн болж зүүдлэдэг байж болно. Түүнтэй адил “бороо шиг үнсэлт, салхи шиг үс, тэврэлт шиг зүрхний цохилт” байх үндэстэй юм. Тааварлашгүй зүйлээр дүүрэн сав ертөнцөд бороо шиг үнсэлт байхыг хэн үгүйсгэх юм. Би лав үгүй.

  Ганцаардал яруу найрагт чухал. Гэхдээ бүдүүлэг ганцаардллыг бид бишгүй үзсэн.  Тийм ганцаардлын үр ихэвчлин яруу найргийн гэм хортой атаархал болж хувирдаг. Гэтэл хэн нэгэн даяанч сэтгэлээр заалгасан мэт ганцаардлыг оюунт хүний амьдралын том “СОЁЛ” хэмжээнд ухаарсан  16 насыг арга барагдан гайхахаас өөр арга алга.

Нисэж яваа шувуудын далавчнаас

Нөмгөн тэнгэрт салхи үүсээд л

Буцаж яваа намар цаг

Будагтай тэнгэрийг баллуурдан одном. /Б.Алтанхуяг” Үдлээд буцах хорвоо” 2012/ гэсэн ганцаардлын дуу хоолойг, гайхалтай  дуу хоолойг олж сонсоно. Байгаль бүхий л хүрээ хязгаараараа ганцаардлын том суваг юм. Тэр сувгаар л хүн “нисэж яваа шувуудын далавчнаас тэнгэрт салхи үүсэхийг” барьж авч чадна. Тэнгэрт үүсэх түмэн зүгийн салхи, буцаж яваа цагийн гуниг, нисэж яваа шувуудын шаналалыг одооны тооны ухаандаа толгой нь эргэсэн 17 настангууд хэзээ үл ухаарна. Үл мэдэрнэ. Үл сонсоно. ҮЛ СОНИРХОНО.

 Гэтэл өөрийнхөө ганцаардлыг сонсоод эхэлчихсэн энэ сонирхолтой “эхлэл” нэгэн шүлгээ:

Талд

Өвс ургах шиг

Шүлэг төрж

Тэнгэрийн өнгө шиг

Сэтгэл цэлмэнэ. /Б.Алтанхуяг “Талд” 2012/ гэж төгсгөсөн байгаа юм. С.Дашдооровын талын тухай хэдэн сайхан шүлэг шиг байгалийн ер бусын увдис энэ шүлэгт буй. Ур хийц, урлал зүй, зохиогчийн үгэнд мэргэших тал дээр  энэ удаа огтхон ч дурьдахгүй. Тэгэх ч цаг болоогүй. Учир нь энэ шүлэгч өнөөдөртөө хэний ч анхаарлыг татахуйц зөвхөн “ЗӨВ ЭХЛЭЛ” юм.

   Харин “будагтай тэнгэрийг баллуурдан” гэснээс” ЦЭЦЭГ УРГАДАГГҮЙ ЦЭЦЭРЛЭГ” яаж ч бодсон яруу найргийн номны нэр бишээ. Ерөөл билгээ бодсон ч тэр.  Элээсэн оймсны цоорхой, элдэв сайн мууг мэдэхийн хувьд яруу найргийн цэцэрлэгт чинь цэцэг ургахаа больчих ч юм билүү.  Ер нь яруу найргийн номны нэр хамгаас илүү билигдэл чанартай байх ёстой юм шиг байгаа юм. Тэгээд ч Монгол хүн “ашдын билгийг” ашид чухалчилдаг шүү дээ? Минийхээр “Цэцэг ургадаггүй цэцэрлэг” биш харин эсрэгээрээ ургасан цэцэг нь хагдарч унадаггүй цэцэрлэг л одоогийн залуу шүлэгч, ирээдүйн яруу найрагчид эрхэм санагдах юм.

 АВЬЯАС бол хувь хүнийхээ төдийгүй тухайн үндэстний, бүр өргөн хүрээгээр дэлхий нийтийн үнэт зүйл мөн. Авьяастан авьяастайгаа мэдэх хамгийн гол зүйл. Уран зохиолд тэртусмаа. Авьяастай байна гэдэг аз эзний явдал бус зорилго, тэмцэл, ухаарал, зовлонтой жаргал, хүлээх хариуцлага юм. Түүнийг эс ухаарсан алдагдсан авьяастангууд манай уран зохиолын ертөнцөд цөөнгүйгээс гадна цөөрөхгүй байгаа юм. Ийм л эгзэгтэй үед:

Хавар намар

Хоёрт, би

Хачин их

Дуртай.

Шүлсдэж

Үнсмээр болоод

Шүлэг зохиодог. /Б.Алтанхуяг “Хавар, намар” 2012/ авьяастан улам олноор төрж уран зохиолын минь гэр өргөөнд гэрэл нэмэх сайхан хэрэг. 17 насандаа хавар намрыг шүлсдэж үнсмээр болтлоо сэтгэлээ яруу найрагт өгсөн нь авьяас-үнэт зүйл мөн бишийн баталгаа ч юм шиг. Бид яагаад улирал дагаж уярч хайлдаг вэ? Магадгүй бид учраас. Бид гэдэг чинь17 -той Б.Алтанхуягийг хүртэл оруулаад бид шүү дээ? Даанч цөөхүүлээ учраас муу үгийн зэвнээс эхлэл оюуныг хамгаалж, хайрлаж сайныг нь саранд хүргэх юун муу билээ.

  Учиртай “ҮГ” бас хэд байна. Өнөөдөр 17 насны шүлгүүдэд чинь би үнэлгээ өглөө. Харин маргааш, нөгөөдөр  20-н хэдэн насны шүлгүүдийг чинь хожим хэрхэн үнэлэхийг би мэдэхгүй. Тэр цагт энэ үнэлгээ, толгойноос чинь бүр малгайнаас чинь дээгүүр тэнгэрт тулгасан энэ магтаал худал үнэн болохыг би биш чи батлана.

  Харин ямар ч хэцүү бэрх цагт “ХАЙР БОЛ ГАЙХАМШИГ, ГАНЦААРДАЛ БОЛ СОЁЛ, АВЬЯАС БОЛ ҮНЭТ ЗҮЙЛ” гэдэг бодлоосоо бүү урваарай.

    

                АРГАГҮЙ ҮНЭНИЙГ ХЭЛСЭН ГАРЦААГҮЙ ПҮРЭВХҮҮГИЙН БАТХУЯГ

                                                                                         2012-08-14    ЗҮҮН САЛАА

үгүүлэл

ЮМ  ЮМТАЙ  МЭТ САНАГДАХ Ч “ЮУ Ч ҮГҮЙ” ҮГҮҮЛЛЭГҮҮД

 /Ц.Баттуяагийн “Таримал цэцгийн сүм” номын шүүмж/

   Андуураагүй бол  энэ цаг үе асар олон ганган чамин, өнгө алагласан “юмсаар” дүүрэн. Заримдаа тэр бүхэн нь сав ертөнцдөө багтахгүй чихцэлдээд байгаа мэт санагдах нь бий. Уран зохиол ч ялгаагүй эрин зууныхаа өнгийг дагаад хэтэрхий ч гэмээр олон төрөл, хэлбэр, урсгал чиглэл юу юу ч билээ. Овоо хэдэн жил онол номлол сонирхсон мунхаг би хүртэл дотор нь төөрч орхидог –ХОРВОО. Зарим үзэл номоор ийм  хөл толгойгүй болгосон нь бүтээгч бурхадын  буруу бөгөөд өчүүхэн хүмүүн бидэн ямар ч буруугүй мэт бодогдоно. Харин “бүтээгч бурхад” гэдэг нь  ердөө бидний өөрсдийн маань бүтээсэн оюун санааны хиймэл ДҮР байж болохыг үгүйсгэхгүй.

   Эдгээр оршил үгүүлбэрүүдээр залуу зохиолч Ц.Баттуяагийн бүтээсэн бүтээгч оюун санааны ертөнц рүү бүгдийг хандуулахыг эрмэлзсэн юм. Тиймээс “Таримал цэцгийн сүм” номын юу илүү чухал вэ? Одоохондоо хэн бүгдээс илүү өөрийгөө олох гэсэн, өөрийнхөө дотоод дуу хоолойг сонсох гэсэн дур хүсэл. Энэ дур хүсэл түүнийг энэ номыг бүтээх хүчинд хөтөлсөн байна. Тэр хүчний  язгуурлаг чанар хаанаас эхлэлтэйг би хэлж мэдэхгүй ч ямар ч байсан суурь хандлагууд нь “суурь” сайтай байна. Нэг үгээр үгүүллэгүүдийнх нь бичлэгийн өнгө аяс тогтсон шинжтэй. Тогтсон гэдэг нь олон талаараа хэвшчихсэн байдалтай. Гэвч хэвшмэл дүрүүд, үйл явдлын ижил шугамууд, хайрцаглагдсан өгүүлэмжүүд. Бүх үгүүллэгүүдээ нэг цагт нэг өдөр биччихсэн мэт санагдах илэрхийллүүд. Яагаад нэг агшинд  нэг өдөр гэж цаг хугацааг хураангуйлаад байгаагийн учир нь  энэ номыг бүтээх үгүүллэгүүд  ердөө хайр дурлал+салалт хагацал+гэнэтийн учрал гэсэн гуравхан сэдвийн дотор эргэлдэнэ. Хэрэв ямар нэг тодорхойлолт өгөх аваас “гар утасны үгүүллэгүүд” гэж хамгийн түрүүнд нэрлэхийг хүсэх байна. “Байна, аа, байна уу, мессеж, утас аваад, дугаарыг устгаад, дуудлага ирлээ” гэсэн үг үгүүлбэрүүд Ц.Баттуяагийн зохиолуудаар даанч дүүрэн. Аргагүй л мэдээлэл технологийн асар хурдацтай цаг үед амьдарч байгаа залуу зохиолч учраас гэж зөвтгөж бодмоор санагдах ч ямар нэгэн алслагдмал ”орон зай”-наас бие биентэйгээ харьцдаг болсон хүмүүсийн харьцаа түүний үгүүллэгүүдээс шууд анзаарагдана. Дүрүүдийн харьцаа хөндий хоосондуу, эсвэл зохиомол, үгүй бол арга тактиктай. Ямар сайндаа “Ухаан зарсан хайр” нэртэй үгүүллэг байхав дээ? Хайр сэтгэлд ухаан зарах хэрэгтэй байх л даа? Гэхдээ хайр сэтгэлд ухаан зарваас зүрх сэтгэл нэг мөсөн хаягддаг гэдгийг зохиолч уг нь сайн мэддэг ч энэ үгүүллэгт л лав мартаж орхисон гэж санагдмаар. Амьдралд юу эсийг харж мэдэрч, сонсож, хүлээн авч буцаан түлхэж болох билээ. Гэтэл хэтэрхий баригдмал сэтгэлгээ нь дотор удаан эргэлдсэн нь харамсмаар. Амьдралын туршлага, ажиглалт, үзэж дуулсан бүхэн нь хүүрнэл зохиол гэдэг өргөн хавтгай дээр сэтгэдэг төрлийг бичихэд дутагдсан болох нь тодорхой байна. Энэ бүхнийг цаг хугацаагаар нөхөж болно гэж бодоход цаана нь байх уран зохиолд хамгийн чухал нэг зүйлийг яах билээ. Тэр бол төрөлхөөс шинжтэй заяагдмал үгийн мэдрэмж. Тодорхой жишээ авья л даа? “Нэг л гунигтай зун” үгүүллэг “Бороо хүртэл нэг л гуниглангуй, гуниглахаасаа ч залхсан мэт залхуутай шиврээд л...”   гэдэг үгүүлбэрээр эхэлнэ. Байгалийн байдлыг зурагласан хэдэн үгүүлбэрийн дараа “Энэ бүхнийг харсаар залхаж, бас уймарч орхисон тэнгэр хааяа нэг ганц, хоёр дусал хаялж, тэгснээ бодолд автан, хэсэг чив чимээгүй дүнсийгээд л... “ гэсэн үгүүлбэр залгаж үргэлжлэх нь хачирхаж үхмээр. Яалаа нөгөө шивэрч байсан бороо, ёстой нөгөө 80-аад онд зохиогдсон эстрад дууны “зүсэр бороотой тэнгэр нь цэнхэртээд” гэдэг үгийг эрхгүй санагдуулна. “Огт тэнцвэргүй бодол” үгүүллэгт “нүдээ доош шилжүүлэв” гэсэн үгүүлбэр хоёр ч удаа давтагдана. Залуу зохиолч маань “харц” гэдэг монгол үг байдгийг мартсан эсвэл огт мэддэггүй болж таарлаа.  “Хэлгүй бол хөлгүй “гэдэг хачин тэнэг хэлц үг байдаг шиг зохиолч хүн эх хэлээ сайн сурахгүй бол ёстой “хөлгүй” гэдгийг зориуд хэлмээр байна. Магадгүй дээрх “шүүмжлэлт” үгүүлбэрээс үүдэж зохиолч өөрийгөө зөвтгөн бороо үүлнээс ордог, үүл тэнгэрт байдаг, шивэрч байснаа ганц нэг хаялж болдог гэж бодож болох ч  “клуб, таавчиг, конкурс, команд”/ зохиолчийн үгүүллэгт буй гадаад үгс / гэдэг гадагад үгсийг орлуулчих  монгол үгс одоохондоо бий гэдгийг бүү мартаарай. Дээхэн үед нэгэн Орос орчуулагч “улаан булан” гэдэг зохиомол монгол үгийг “клуб” гэж ухааралгүй, зүгээр үгчлээд орчуулчихсан чинь морь унасан монголчууд бөөн бөөнөөрөө давхилдаж ирээд улаан өнгөтэй ямар нэг булан руу толгойгоо шаачихаад баахан дуулж бүжиглээд буцаад мордоод явчихдаг гэж ойлгогдож байсан гэдэг. Түүнтэй адил “Хайр” үгүүллэгийн дүр болох Учрал зохиолчийн бичсэнээр “Гэтэл Учрал хүнд өргүүлж, ээжийгээ ганцааранг нь орхиод одох нь тэр.” гэжээ. Яавал зохистой байсан бэ?  “Учрал хүнд өргүүлж” гэхээр Учрал өөрөө дур мэдэн шийдсэн, үгүй бол дээгүүр доогуур гүйж яваад өргөж авах хүн олоод үрчлэгдсэн гэж санагдахаар найруулгын өнгө аяс мэдрэгдэнэ. Угаас зохистой нь “Учралыг хүн өргөж аваад ээж нь ганцаар үлдэх нь тэр” гэмээр юм шиг.

Үгүүллэгүүдийнх нь дүрүүд хоёр талтай. Нэгдүгээр тал нь бороо+салхи+цас+шуурга зэрэг байгалийн үзэгдлүүд. Тэдгээрийн хүний амьдрал, оюун санаанд нөлөөлж буй байдлууд тодорно. Байгаль хүний амьдралд нөлөөлдөгийг бүгд мэддэг болсоор хэдэн ч зуун жил өнгөрсөн юм бүү мэд. Тэр цагаас л үг үзлээ илэрхийлдэг хувь оюун санаанууд энэ тухай бичсэн. Бүр хангалттай бичсэн. Гэтэл залуу зохиолч дахиад л цоо шинэ нээлт хийсэн мэт давтан давтан бичсэн байх юм. Цөөнгүй үгүүллэгүүд нь бороо, цас, салхи шуурга хүний оюун санаанд хэрхэн нөлөөлж байгааг илэрхийлжээ. Залуу хүн шинийг эрж хайх, шинээр илэрхийлэхэд л оюун санаагаа зориулж байвал зохистой гэдэг өөрийн үзлээ тулгасан бол би буруутай.  Харин хэн нэгний хэзээ нэгэн цагт гаргасан хуучин замаар хэт их хурдтай давхих нь тийм сайн зүйл биш гэдгийг би зориуд хэлэхийг хүсээд байгаа юм.

Хоёрдугаар тал нь тэр нэг залуу. Тийм нэг хүслэн болсон залуугийн дүр бүх л үгүүллэг дундуур нь нэвтрэн гарна. Өчигдөр, Өнөөдөр, Маргааш, Хоосон түрийвч, Гачигдал, Өлөн ходоод” гэсэн дүрүүд бий л дээ? Даанч “тэр нэг залуу” хэмээх дүрийн дэргэд төдий л элбэг бус. Тэр нэг залуу нь бас цав цагаан царайтай. Нэр нь хэн ч байж болно. Гэхдээ л цав цагаан царайтай, өндөр нуруулаг, туранхай ч биш тарган ч биш. “цагаан царайтай энэ залууг Сайнбаяр гэдэг”, “Тэгш өндөр нуруу, тарган ч биш. Хэтэрхий туранхай ч биш. Цайвар цагаан царай... Харсан бүхэн "сайхан" гэж...” гээд цөөнгүй цав цагаан царайтын дүрийг зохиолчийн үгүүллэг дотроос түүж болно. Нэг талдаа “Цагаан царайтын тухай үгүүллэгүүд” ч гэмээр. Залуу зохиолч Ц.Баттуяагийн үгүүллэгүүдийг ямар нэг байдлаар нэгтгэн тодорхойлохыг хэдий хүсэвч дахиад л эх хэлнийхээ өмнө хүлээх үүрэг хариуцлага босож ирээд болохгүй.

   Жишээ ану “Нулимсан аадар” үгүүллэгт “Бүсгүйн хацрыг царцааны далавч исгээд авах шиг болоход тэр хацраа илбэлээ” гэсэн үгүүлбэр эрхгүй анхаарал татсан юм. Чухам яагаад анхаарал татав гэхээр хөөрхий муу царцаахай төмөр тонгорог шиг эсвэл цаасны хутга шиг хурц иртэй далавчтай болж таарах гээд сэтгэлд огт багтсангүй. Царцааны далавч исгээд авах шиг гэдэг зүйрлэл ”толь шиг болтол тосолсон хар гутал”/хар гутал  яаж ч тослоод толь шиг шилэн өнгөөр гялалзах эсэх/ , “залуу хойд талдаа орших орон сууцны орц руу удаан ширтэв”/тэр нэг залуу ар шилэндээ нүдтэй/ ,”цамцны цаанаас булчинлаг цээж цухуйв” /цээж өөрөө цамцны цаанаас булталзаад байгаа мэт/ зэрэг утгыг ойлгоход тун бэрх найруулгын илэрхий алдаануудыг цөөнгүйг жишээ авч болно. Монгол үгүүллэгийн ертөнцөд юу хамгийн хэвшмэл вэ? Нэг ядуу эмэгтэй, нэг хүүтэй, эх хүний хайр агуу, нэг бүсгүй байнга хэн нэгнийг хүлээсээр, хайр агуу, нэг залуу номхон даруухан, хайртай бүсгүй нь үл тоодог, тэвчээр эцэст нь ялдаг агуу. Нэг эмгэн өвгөн хоёр бие биендээ гомдоостой, дөчин жил хамт амьдарсан, уучлал агуу. Ийм ядуу сэтгэлгээ одоо ч ул суурьтай, удамших төлөвтэй оршиж байна. Тэр л хэвшмэл хандлагууд залуу зохиолчийн үгүүллэгүүдээр дүүрэн. Тиймээс би “гар утасны үгүүллэгүүд” гэсэн тодорхойлолтоосоо” мэдрэмжгүй хүмүүсийн үгүүллэгүүд” хэмээсэн шинэ гаргалгаа гаргаж авсан юм. Яагаад гэвэл хажууд нь харцаараа, үйлдлээрээ, сэтгэлээрээ өөрт нь хайртай хүн бүхэл бүтэн хоёр жил, эсвэл хоёр сар байгаад байхад хайрын ямар ч мэдрэмж байхгүй - ДҮРҮҮД. Тэгснээ гэнэт утсаар яриад, гэнэт ойлголцоод, гэнэт тэврэлдээд төгсөх гэнэтийн учралууд. Ийм үгүүллэгийн сонгодог жишээ бол “Урхи”.

Харин “Атаа” нисванисын суут таван хорын нэг. Шуналаас тусдаа хүчирхэг нисванис. Гэтэл зохиолчийн “Атаа“ үгүүллэгт жаахан охин цэцэрлэгийн таримал цэцгийг шохоорхон ширтэж зогсоод тасалж орхино. Зохиолчийн бичсэнээр ” охины шохоорхлын харц хэдхэн агшны дотор шуналын харц болон хувирав” гэжээ. Охин шунасандаа бус зөвхөн атаархсандаа л цэцгийг тасалж байгаа юм. Учир нь өөрөөс нь илүү үзэсгэлэнтэй харагдсан болохоор шүү дээ? Гэтэл ямар юмных нь шуналын харц байх вэ? Энэ чинь эмэгтэй хүний супер нисванис болох “Атаа” шүү дээ?

  Зохиолчийн мөн цөөнгүй үгүүллэгт “үнэ цэнэтэй эмэгтэй хүн” гэсэн ойлголт бий. Нэг талдаа энэ цагийн ханш л даа? Улаан цүнхнээсээ илүүгүй болсон нэг охины дүр бий. Ер нь үнэ цэнэтэй эмэгтэй хүн байхын тулд яах ёстойг зохиолч ердөө л хайр сэтгэлээ түрүүлж илчилдэггүй бардам эмэгтэйгээр төсөөлдөг юм шиг ч санагдахаар үгүүллэг хоёрын зэрэг байна. Мөн модон сандал, цэцэрлэгт хүрээлэн, үгүй бол пиво шимэнгээ найзуудтайгаа уулзах төдий амьдралын явцуухан орчинд амьдарч буй –ХҮМҮҮС. Тиймээс л оюун санааны баригдмал хүлээсээ тас огтлох, бусдыг /зохиолчдыг/ анхааралтай унших, суралцах, өөрийгөө хайх зэрэг олон зүйлсийн хүчинд хүүрнэл зохиолч хүүрнэл зохиолч болдогийг улиглан хэлж, учирлан сэнхрүүлэхийг оролдов.

   Үнэндээ Ц.Баттуяагийн үгүүллэгүүд амьдрал, үзэгдлийн талаар “юм юмтай” /нэгэн монгол кинон дээр хаантай бол хаантай, харцтай бол харцтай улс шиг улс гэдэг шиг / мэт ч уншиж дуусаад эргэн бодохоор салхийг гараараа хагалсан мэт “юу ч үгүй” санагдана.

   Эцэст нь захихад ЯАВАЛ ҮГҮҮЛЛЭГҮҮД ЧИНЬ “ЮМТАЙ” БОЛОХЫГ ЗААВАЛ ОЛЖ МЭДЭЭРЭЙ.  ЗАМ БАЙНА. БАС ТИЙМ Ч БҮДГЭРЭЭГҮЙ БАЙНА.

                                                                                    Гарцаагүй Пүрэвхүүгийн Батхуяг

                                                                                                     2012-07-23 Зүүн салаа