үг

ОЮУНЫ  СУЛРАЛ

  Эр эм хоёр хүний хамтын амьдралд юу хамгаас илүү чухал вэ? Мэдээж бэлгийн амьдрал. Хэрэв бэлгийн сулрал гэгч хувь хүн хийгээд нийгмээс гаралтай гайт өвчин дайрахгүй бол өөр юугаар ч дутагдаж гачигдаж байсан нэг их ажирахгүй амьдраад байж болно. Гэхдээ өөр олон зүйл амьдралыг хамтран босгодог гэдгийг  хэн хэнгүй мэдэх хойно. Нийгмийн элдэв дарамт, аж амьдралын төлөөх цаг наргүй зүтгэл эсвэл хэмжээ хязгааргүй зугаа цэнгэл, архидалт, таталт сайхан залуусыг цагаас нь эрт “сулрааж” байгаа тухай уншиж сонсож байна. Бие эрхтний хувьд бэлгийн сулралд орох эм тариагаар аргалж, эдгээж болох зүйл. Харин оюун санааны сулрал.

  Хөгшин эмээ минь унтахад үлгэр ярьж өгдөгсөн. Би хичнээн үлгэр хэд дахин яриулсанаа ч санадаггүй юм. Эмээ нөгөө “Үнэг чоно хоёр”-оо гэхэд л “Эртээ урьдын цагт” гээд эхэлдэгсэн. Үлгэрийн гайхамшигт ертөнцөөр аялах хүүхдийн оюун санаанд ямар их нөлөөтэйг одоо л мэдэж байгаа юм биш . Аль эрт өвгөд хөгшид мэдээд үр хойчдоо үлгэр домог ярьдаг байжээ. Гэтэл энэ цагт арван  үлгэр цээжээр мэддэг аав ээж олдохгүй. Эмээ өвөө ч ховор. Хүүхдээ унтахад үлгэр ярьж өгдөг уламжлал ч тасараа. Оюун санааны сулралын хамгийн анхны энгийн шинж тэмдэг. Пушкины асрагч эх нэг ярьсан үлгэрээ хэзээ ч давтаж ярьдаггүй байсан гэнэлээ. Хэдэн зуун үлгэр мэддэг гэсэн үг. Өвлийн уртад үлгэр сонсоод хэвтэж байхад зууханд хуурай түлээ пад пасхийн дуугарч шатаад, гэрийн доторхийг гэрэлтүүлэх дэнгийн гэрэлд элдэв сүүдрүүд амилан босож ирэх шиг санагдахад нүдээ тас аниад эмээгийнхээ ар нуруугаар тэврэн хэвтсэн тэр л өдрүүд хүүхэд насны минь амьдралын дэндүү сайхан агшин байлаа.

 Ажил, ажил, амьдрал, мөнгө, олох олох гэсээр би л гэхэд овоо хэдэн үлгэр мэддэг атлаа охидууддаа цөөхөн үлгэр ярьж өгчээ. Бидний оюун санааны сулрал аль хэдийнээ хам шинжээ олжээ. Нийгэм даяараа оюун санааны сулралд оржээ. Бэлгийн сулрал яах вэ? Нэгэн биений асуудал. Харин оюун санааны сулрал.

   Бидний асар их үлгэр авдаг Америкийн конгрессын нэг гишүүнийг дараагийн сонгуулиар намаас нь нэр дэвшүүлэхгүй гэдгээ зарлажээ. Ердөө хоёр хүүхэд өнчрүүлж, дахин гэрлэснийх нь төлөө. Гэр бүлээ хайрлаж хамгаалж чадаагүй хувийн зугаа цэнгэлээр сольсон хүн түмний төлөө хэрхэн ажиллах гэж үзжээ. Нам гэдэг үзэл санааны нэгдэл боловч ёс зүй ямар хүчтэй нь жишээ ч юм шиг. Манайд бол бүх л зүйл эсрэгээрээ, харин ч хэвлэл мэдээллээр ёстой нэг өргөн сурталчилна. Хачирхалтай нь сэтгүүлчид ичих ч үгүй үх хүүхдээ өнчрүүлсэн өөдгүй эрийг биеийн чалх сайтай үлгэрийн баатарт өргөмжилнө. Түүнийг нь эр эм, хөгшин хөвөөгүй үзнэ, харна, уншин, бишрэн шүтнэ. Тэд юуны тухай бичиж, олон түмэндээ юу уншуулж, үзүүлж харуулж  байгаагаа мэдэх ч  үгүй. Жинхэнэ оюун санааны сулралд хүргэх вакциныг хайр найргүй шахагсад. Дээхэн үед нэг яруу найрагч радиогоор шагнал хүртсэнээ сонсоод л гэрээсээ олон сар бэлдэж зэхсэн шар чемоданаа аваад гарсан юм гэнэлээ. Учир нь гэр бүлийн талаар асуудалтай бол төрийн ямар ч хайр хүндэтгэл олгодоггүй цаг байжээ. Хүний эрх чөлөө тэр талаараа муулахаас аргагүй ч хүний ёс зүй- хүн хүн байх нь чухал гэж үзэх талаасаа зөвтгөмөөр ч байсан санагдана. Үзэл суртал энэ тэр гэж энэ үеийг бид баахан муулдаг. Гэтэл Америкт түүнээс ч илүү “ҮЗЭЛ СУРТАЛ” одоо ч үйлчилсээр. Уран бүтээлчийн хийсэн бүтээлийнх нь чанар чансаад нь биш харин элдэв цуу цуурхал, дуулиан шуугианд нь олон эхнэр, өнчин хүүхдүүдийнх нь нулимсанд төр “шагналаа” өгчихдөг болсон мэт. Улс төрчдөд ч  ард олон ч итгэлээ өгчихдөг болсон мэт. Энэ бүхний цаана оюун санааны сулралд хүрсэн бидний амьдралын эрээнтэй бараантай дүр зургууд, их бага хэмжээгээр үзэл суртал хэрэгтэй төр хийгээд нийгмийн харилцаа харагдана. Хархан багаасаа нэг ч үлгэр сонсоогүй, дунд сургуульд монгол хэлний багш нар нь өгүүлбэрийн гишүүдээр л ялган зурахыг зааснаас үйлийн үр, жамын тухай заагаагүй, Академич Х.Намсрай, загасны А. Дулмаа, вирусын П.Нямдаваа гэдэг нэрийг огт сонсоогүй өвөө эмээ нар, аав ээжүүд, залуус дүү нар, охид хөвгүүд ертөнцөд бэлгийн сулралаас үхтлээ айхаас оюун санааны сулралд орсоноо ч үл ойлгоно.

  Үндэсний томоохон музейн нэг ажилтан 1070 гаруй хосгүй ховор үнэт эд зүйлсийг гадныханд худалдсан хэрэг гарахад хэн ч  тоогоогүй өнгөрсөн ч эрхэм гишүүний хүүхдийн хуримыг уулга алдан үзүүлдэг, бичдэг  зурагт радио, сонин сэтгүүлээр дүүрсэний гол буруутан нь бид өөрсдөө гэдгийг олж харах цаг болоогүй бололтой. Тэртээ 90-ээд оны эхэн үед анхны ерөнхийлөгчийн “яасаан том торт вэ?” хэмээн дуу алдсан шинэ жилээс хойш ард олон минь оюун санааны сулралд орж эхэлснийг ТӨР  одоо ч анзаарахгүй байгаа нь харамсалтай. Ерөнхийлөгчийн уулга алдсан тэр тортноос л бидний оюун санааны сулрал эхэлсэн гэх муйхарлал минь яг л “Шивээ хиагт” дуунаас шинэ үеийн уран зохиолын түүх эхэлсэн, “Хонхны дуу”-наас Ардчилсан хувьсгаалч уран зохиолын түүх эхэлсэн гэж үзэхтэй адил сонсогдож болох ч гарцаагүй тэр л үеэс топ шоп миссүүд, пүүс түүц боссуудын л суу алдар мандаж, оюун санаа үнэгүйдэх замдаа гарсан нь үнэн юм чинь яах билээ.

  Жилд хэд хичнээн ховор үнэт соёлын зүйлс буруу санаатнуудын хараас хар гайгаар хил даван одож буйг хэн ч мэдэхгүй. Түүнийг тоох анзаарах тийм чадал чансаагаа бид аль хэдийн алдчихсан.  Мөнхийн бүтээлүүд нэгэн цагт мөхлийн ирмэг дээр очсон бол одоо мөнгөний илгээмжинд явчихжээ. Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын гандан хийдээс алдагдсан эртний хүрэл бурханг шашны зан үйл гүйцэтгээд худгийн онгоцтой усанд нэг тонгойлгоход л бороо нутаг даяар нь шаагин ордог байсан тухай найз минь надад ярьж билээ. Хэрэв оюуны сулралгүй төр түмэн тийм зүйлээ хулгайд алдсан бол үндэсний эмгэнэл зарлах байсан юм. Харин манайд хэн ч энэ тухай сонссонгүй, сонссон нь ч тоосонгүй. Нэг даргын эхнэрээ сольсоныг л бичихийг хүссэнээс, бусад нь уншихыг хүссэнээс  эртний бурхан алдагдах зэрэг хэнд ч сонингүй. Гэтэл Луврын музейгээс Мона Лиза алдагдахад Франц улс даяар түрхрэн босч байсан гэдэг. Манайд бол дарга эхнэрээ сольж, хүү нь хуримаа хийх, нэг дуулдаг нөхөр тоглолтоо сурталчлах, өглөөний дасгал нэг хоёр гурав л чухал. Энэ бол оюуны сулрал овоо үгтэрсэний хамгийн энгийн болоод тодорхой эмгэг шинж. Баярын өдрүүдээр бид юу үздэг вэ? Жинхэнэ эмгэнэл. Зурагтаар хэнийг харуулдаг вэ? бүүр гүн сулрал. Ярих ч юм биш. Нэг эсвэл алиг шалиг мазаарал, нөгөө бол хоймор суусан хийморь гутаамаар дарга нар. Тийм юм харснаас ан амьтдын суваг үзсэн нь хамаагүй дээр.

  Оюуны сулрал инээх өвчнөөр их тодорхой харагдана. Эмгэнэлт жүжиг үзсэн ч инээнэ. Бүүр гайхмаар. Саяхан Гамлет үзээд инээгээд байсан дэргэдэх нөхрөө би ойлгоогүй. Энэ чинь эмгэнэл шүү дээ? Инээдэм биш гэсэн чинь “тэгвэл яагаад инээдэмтэй дүр үзүүлээд байгаа юм. Энэ жүжигчид чинь” гэж ам тагласан юм даа? Инээхээр л юм байвал сонирхоно.  Аливаа юмны хөнгөн нь дээр гэж үзэх нь оюуны сулралын хүндэрсэн хэлбэр. Амар хялбар, ойлгоход төвөггүй л юм бидэнд сайхан. Сонин бол шар нь дээр ном нь бол шалиг нь дээр гэсэн сургаал ч юм шиг, судлал ч юм шиг үзэлд автжээ. Үзэл ч юу байхав. Ердөө л ОЮУНЫ СУЛРАЛД. Гэвч юу хамгаас харамсалтай вэ? Ирээдүй энэ хэвээр сулрах.

    Нийтээрээ  бичиг үсэгт нэвтэрч Азидаа толгой цохиж, Алтан медаль хүртсэн энэ тэрээ ярихаа больё. Бэлгийн сулралд орохгүй нь тулд эр эмгүй эм тариа их хэмжээгээр уудаг болсноо больё. Бэлэг эрхтээ л сулрахыг мэддэгээс билиг оюун сулрахыг үл тоох залуус дүү нараа харааж загнахаа больё. Гагцхүү оюуны сулралд автсан ТҮМНЭЭ яаж аврахаа л бодьё.

                       ГАРЦААГҮЙ ПҮРЭВХҮҮГИЙН БАТХУЯГ

                                                  2013-01-01

ou

НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУН САНААНЫ СҮҮЛЧИЙН ТЭНЭГЛЭЛ

Болор цомчид хийгээд тэдгээрийн шүтэн бишрэгчид болох

зажлалгүй залгигддаг зөөлөн чихэрт дуртай

“Стандарт хүүхдүүд”-д хандав.

Антист Лу

1.    Энүүхэндээ гэхэд “Болор цом” эгдүүтэй тэнэглэл

Ингээд бодохоор инээд багадмаар. Өнгөрсөн зуунаас илүүтэйгээр энэ зуунд нүүдэлчид их “тэнэгтэж” байгаа. Моодноос гарсан зүйлийг механикаар мооджуулах гэж чичрээд. Цаг үеэсээ хоцорсон зүйлийг цаг үетэй нь хөл нийлүүлэн алхуулах гээд. Шинэчлэл тарихын оронд “уламжлал” ургуулж “тэнэгтээд”. Түүнээсээ болж бүр “супер тэнэг” байдалд ороод. Үүний нэг жишээ нь өөрсдийгөө элит давхаргынхан гэж тодорхойлдог яруу найрагчид. Тэд удахгүй найр наадмаа хийх нь. “2 шүлэг буюу 2000 төгрөг”-өөр.  Энд тэнд ийм зарлал тавиад...

/"БОЛОР ЦОМ" – 30

Оны шилдэг шүлэг шалгаруулах "БОЛОР ЦОМ"-30 яруу найргийн наадмын шүлгийг 2012 оны 12 сарын 03-аас эхлэн МЗЭ-ийн 206 тоот өрөөнд хүлээн авахаар боллоо. Яруу найрагчид шүлгээ өгөхдөө энэ онд бичсэн 2 шүлэг буюу 2000 төгрөгтэй ирнэ. Шүлгийн сэдэв чөлөөт тул яруу найрагчид дурын хоёр шүлгээ өгнө. Анхлан 1983 онд зохиогдож байсан "БОЛОР ЦОМ" наадам өдгөө  30 жилийнхээ босгыг алхах гэж байгаа тул энэ жилийн наадам шинэ оны дараа болохоор боллоо. Сүүлийн жилүүдэд орон нутагт зохион байгуулагдаж байсан бол энэ жил 30 жилийнхээ ойг Улсынхаа нийслэл Улаанбаатар хотноо зохиохоор болоод байна. Нийт яруу найрагч нартаа амжилт хүсье./

 “Болор цом” гэж болсон болоогүй хүмүүсийн болчимгүй агсам, эрээвэр хураавар хүмүүсийн инээдмийн цуглуулга болсон уралдааны уур амьсгал ийн эхлэв. Орон нутгаар аялж яваад “оршуулагдах” байсан Болор цом хүрээнд ирж хөгөө тарих нь. “Хүүхдүүд”-ийг “маллаж”, тархийг нь “самнах” нь. Социализмын “солио”-г ардчиллын авсанд хийж санаа нь амрах нь.

Цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэх, цаашлаад түрүүлэх талаар хүмүүс тэмүүлдэг байхад манай Зохиолчдын Хороо өнгөрсөн үетэйгээ хөл нийлүүлж, яаж хоцрогдолтой, цаг хугацааны алдангитай хөгжих талаар бодож явдаг мэт. Бас л өвөрмөц хоцрогдол. Хоцрогдол арилгана гэдэг ганцхан дунд сургуульд л шаардлагатай “хавсралт программ” биш.

Социализмын жороор шинэ зууныхны тархийг угаана гэдэг энэ цаг үед бол их ээ хол эндүүрсэн үлгэр. Тээр холд тэнэсэн “домог”. Яруу найраг бол яахав дээ, явцуу хүрээний ойлголт, гэхдээ яах аргагүй оюун санааны эд эс юм. Тиймдээ ч олон нийт бага сага сонирхдог болоод эд ингэж аашилж авирладаг биз.

2.    Хол явахааргүй “хошин тэнэглэл”

Бодоод байхад Болор цом их “хөөрхөн” хошин шог, тэрүүхэндээ. Инээд хүрмээр ч юм шиг, тэгээд төсөөлөхөөр эмгэнэл илэрхийлмээр ч юм шиг. Хойч үеийн шавь нар, дүү нартаа захихад дуу, дүрсийг нь сайн хурааж авч байх хэрэгтэй. Дурсгалтай. Ирээдүйд үр хүүхдүүд маань музейд бичлэгийг нь үзээд инээж байг. Тэр үед “дэндүү” хошин шог. Энэ үед бол эмгэнэлт хошин шог.

Нэртэйгээр нь Болор цомд жүжигчдийг оруул. Эд нар чинь алиа салбадай, уран уншигч, утсан хүүхэлдэй, сайн дурын уран сайханч, сэтгэгдэл тэрлэгч, уран жиргээч болж хувирлаа.

Эсвэл сайн жүжигчид төрүүлэх гээд реалити шоу зохион байгуулаад байгаа  жүжигчид, найруулагчид юуны өмнө энэ наадмыг очиж үзэх хэрэгтэй. Авах гээхийн 4 ухааныг ардчилсан нийгэмд хэрэгжүүлье.

Тэдний жүжиглэх ур чадвар, дуу хоолойны өнгө, хэрхэн жиргэж байгаа талаар ард түмэнд сайн тайлагнавал ард түмэн тэднийг илүү сайн ойлгоно. Мөн Зохиолчдын хороо бидний үед нийцсэн шинэчлэл хийж амжихгүй байвал хошин шогийн продакшнуудтай хамтарч ажиллавал илүү амжилтанд хүрнэ. Сэтгэлгээ хэрэггүй эрин үеийн иймэрхүү хүмүүст инээд л хэрэгтэй.

3.    Домогт “Болор цом”-ын гунигт тэнэглэл

Нөгөө талаар Болор цом бол гараг андуурсан хүмүүсийн “коммент” уншлага. Ерөөл, хараалын ерөнхий шившлэг. СУИС-д жүжигчний мэргэжлээр элсэх гэж  ур чадварын шалгалт өгч байгаа ч юм уу, аль эсвэл улс төрд хөл тавих гээд багийн засаг даргын бандан сандал зүүдэлж мөрөөдөөд түүндээ хүрч чадаагүй гоморхоод байгаа хүмүүсийн мөрөөсөл шиг. Эсвэл аав ээжээсээ мөхөөлдөс нэхээд гудманд “иргэний дуу хоолой, эсэргүүцлийн хөдөлгөөн өрнүүлж” байгаа хүүхдийн тунирхал шиг. Нөгөөтэйгүүр Монголын түүхийн хичээлийг яруу сайхнаар хэн сайн өгүүлэх тухай уралдаан ч юм шиг. Эс бөгөөс эх орныхоо төлөө юу ч хийгээгүй байж, юу ч хийж чадахгүй байж эх оронч царайлж цээжээ балбаж өөрийгөө зүхэх гимнастик хийгээд байгаа хожимдсон гэмшигч шиг. Эсвэл санал гомдлын дэвтэр шиг. Мөн амьдралд яаж аальгүйтэх, архийг хэнтэй, хэрхэн амжилттай уух, амрагаа хэрхэн араар нь тавих, яаж 21 дарь-эх, 108 будда болох тухай  чөлөөт сэдвийн зөвлөгөө, тайлан ч юм шиг. 

4.    Насанд хүрсэн “нялх” тэнэглэл

Ажиглаад байхад Болор цомд “хүүхдүүд” их дуртай. Гэхдээ насанд хүрээгүй биш, насанд хүрсэн атлаа сэтгэлгээ нь нялхаараа хүмүүс. Тэд шүлэгчдийн уншиж буй шүлгийн үг, үсэг, цэг, таслал болгонд нь “ач холбогдол” өгнө. Хөг хөгөөр нь “тэмтэрнэ”. Жиргэх, шулганахыг нь мэдэрнэ. Ангаахай, дэгдээхэйгээр нь хүртэл ангилна. Алга ташина... “Хүүхдүүд хөөрхөн”. Ахин дахин алга ташина... Дугуй дугуйгаа олно гэж энэ. Тэднийхээ уран жиргэж байгааг чих тавин сонсч, нүд алдан үзнэ.

Энэ нийгэмд ийм хүүхдээрээ сэтгэхүйтэй олон хүн үржиж байна. Ер нь насанд хүрсэн “нялх” хүмүүсийн “тэнэглэл” шиг өрөвдөлтэй зөнөглөл үгүй. Тэд өнгөн чанар хөөгсдийг алга ташин дэмжиж мөн чанар хайгсдыг халаасан дахь мөнгөөрөө хавчиж гадуурхан ирээдүйг нь багалзуурдана. Ийм үед сонгодог урлаг гудамжинд гарч гудамжны хөөсөн үзэгдлүүд урлагийн амин сүнст шингэдэг түгээмэл хууль бий. Мэдээж үнэтэй хувь нэмэр оруулагсад нь тодорхой. Томчууд нэртэй пайз зүүсэн “жижиг” сэтгэлгээтнүүд.

Харин би бодно, Болор цом дэндүү гунигтай болсон талаар. Бөөн гуниг, бөөн уйтгар болсон тухайд. Тэд итгэхгүй. Гоё зүйл гоёороо л байдаг гэж төсөөлнө. Гоё зүйл нь харин гоёмсог өнгөтэй гутамшиг болсон гэвэл итгэх ч үгүй. Яах аргагүй хүүхдүүдийн төсөөлөл. Ядаж 108 будда болох энээ тэрээ хэнээнээсээ салж Эйнштэйний 108 жилийн өмнө нээсэн харьцангуйн онолыг унших хэрэгтэй. Цаг цагаараа байдаггүй.

Улигт стилээ хэт шүтнэ гэдэг уйтгартай асуудал. Ийм зүйлээс өдий хүртэл уйддаггүй, хүүхдүүд ч хүүхдүүд.  Хайзенбэргийн тодорхойгүйн зарчимд төөрч 21 дарь-эх болох гэж мөрөөдөж яваа хүмүүст 21-р зуун гараад 10-аад жил болсон гэдгийг хэн нэгэн сануулмаар.

Шулуухан хэлэхэд Болор цом бол яруу найргийг шинжлэх гэсэн, шинэчлэх гэсэн биш яруу найргийг ядууруулах, гудманд гаргах  гэсэн “сонирхол”. Жил бүр болдог энэ наадам эцэстээ Монголын зохиолчдын хорооны сайн дурын уран сайханчдын уралдаан болж хувирна. Энэ нь ч хоцрогдсон моод болж.

Аливаа юм ер нь биш болоод ирэхээрээ л биш болдгийг бид “доторлоно”. Тэд ч “гадарлана”. 

Аллах тэнгэр минь, Болор цом гэдэг ийм нэг амбицын аархал нүүдэлчдийн оюун санааны сүүлчийн тэнэглэл байх болтугай.

Уламжлал унтаж, шинэчлэл сэрээсэй.

                              Лу. Батнасан