шинэ жил яагаад таалагддаггүй вэ?

ШАРТАЛТ
ШАГНАЛ
ШИЛЭН ЦОМ
ШИНЭ ЖИЛ

эсээ

ШАТ

/эсээ/

    Олон ч шатаар өгсөж уруудаж дээ? Тоог нь гаргах аргагүй болжээ. Цор ганцаараа баяр хөөртэй, уйтгар гунигтай эсвэл  найз нөхөдтэйгээ, хань ижилтэйгээ, үр хүүхэдтэйгээ, шавь нар дүү нартайгаа, аав ээж, ах дүүстэйгээ хамт шатаар бишгүй л уруудаж, бишгүй л өгсөж. Тэр тоолонд арван хэдэн насны нэгэн дурсамж байнга сөхөгдөнө.

     Анх намайг төрөхөд л гэрийнхэн маань МОМО гэж нэрлэсэн гэдэг юм. Сүүлд эмээ монхор бор юм төрөхөөр нь өхөөрдөөд ингэж дуудцгаасан гэж билээ. Бараг л сургуульд ортлоо өөрийнхөө албан ёсны нэр БАТХУЯГ гэдгийг мэддэггүй байлаа. Заримдаа ирц бүртгээд багш нэр дуудахад “Батхуяг гэдэг чинь хэн билээ” гэж бодож суусан удаатай. Одоо ч найз нөхөд, их л дотны хүмүүс минь, хайртай дүү нар бүгд  МОМО гэж дууддаг. Энэ нэрэндээ ч би дуртай. Харин өнөөх байнга сөхөгддөг дурсамж минь ийм учиртай.

     Дунд сургуулийн долдугаар ангийн сурагч байхдаа МОМО нэртэй дэлхийн түүхэнд тодорсон суут хүн байдаг эсэхийг хайж билээ. Нилээдгүй хугацаанд хайсан боловч олоогүй юм. Их л сэтгэлээр унасан санагдана. Аргаа бараад дунд сургуулийн түүхийн багшаасаа асуусан юмдаг. Харин багш орос хэлээр нэвтэрхий толь шүүрдэж шүүрдэж МОМО ГИУЗЕППЕ гэдэг итали эр дэлхийд нэртэй уран барималч байдаг юм байна гэсэн баяртай мэдээ дуулгав. Хожим тэр итали эр 1932 онд Италийн Ватиканы музейн дэлхийд хосгүйд тооцогддог ШАТ-ыг  хийсэн гэдгийг мэдэж авсан юм. Тэгээд олон хоног ер бусын гайхамшигтай ШАТ хийх мөрөөдөлд автав. Тэр Италиас лав би илүү шат хийнэ дээ? Адилхан нэртэй хүн маань алдартай ШАТ хийсэн байхад би ядаж модон шат ч хийгээгүй гэж гутарсан тал ч бий. Английн хатан хааны ордонд Тупил нэртэй алтан зул цэцгийн шат байдгийг дуулаад үзэхсэн гэж их мөрөөдөж билээ. Зарим шөнө хоосон агаарт үл үзэгдэх шат хийчихээд өгсөж явна гэж зүүдлэсэн санагддаг юм. Ер бусын шат гэхээр тийм л үл бүтэх уран сэтгэмж намайг эзэмдэж байсан ажээ. Агаарт үл үзэгдэх шат хийгээд тэнгэрт хүрэх санаа минь одоо ч хааяа толгойд эргэлддэг гэвэл итгэх хүн ховор биз. Хүүхэд насны гэгээн дурсамж минь одоо ч шатаар өгсөх уруудахад хааяахан  бодол дундуур шурган орж ирдэг юм.

     Харин энэ хэсэг бол өөр ШАТ-ны тухай эргэцүүлэл. Нэгэн өвгөн багш минь “би чиний утга зохиолын өмнөх шат. Чи над дээр гишгэж өөдөө өгссөн. Би байгаагүй бол чи дээш гарахгүй” гэж загнах занах хоёрын дундуур айлгаж билээ. Манай утга зохиолд ингэж хүндлэл хүлээхийг, хүндлэхийг шаардагсад тийм ч цөөнгүй. Багшийн хэлснээр бол хамгийн аймаар нь би хүн дээр гишгиж дээшээ гарсан болчихоод байлаа. Эсвэл би хүний хормойноос зүүгдээд, дараа нь бэлхүүсээр нь тэврээд, эцэст нь мөрөн дээр нь гараад одоо толгой дээр нь суучихсан юм шиг санагдаад байв. Өвгөн багшийн хэлсэн үгийг үнэн гэж тооцвол би бусдыг хайр найргүй гишгилж шат өгссөн өөдгүй этгээд болж таарав. Үнэнийг хэлэхэд зарим хүнээр би ном заалгасан минь үнэн ч өөрийн муугаас болж юу ч сураагүй юм. Гэтэл зарим хүнээр би ном заалгаагүй мөртлөө асар их зүйл сурч авсан байгаа юм. Тийм байтал би ном заасан бүгдийг багш гэж дуудаад доогуур харж, дорой царайлж явах ёстой болж таараад байв. Бас болоогүй өмнөх шат гэж хүндлэх ёстой болов. Гэтэл тийм түвшний уран зохиолын ШАТ-уудыг би аль арван хэдэн насандаа гишгилгүй үсрээд гарчихсан байдаг.

    Саяхан даа? Сантиего хотод метроны шатыг төгөлдөр хуурын даралт шиг хар цагаан өнгө алаглуулсан хийсэн гэнэлээ. Бас болоогүй өнөөх шатан дээр хүмүүс гишгихээр хөгжмийн аялгуу эгшиглэдэг гэж байгаа. Уянгалаг сайхан хөгжим эгшиглэх шатаар бүгд өгсөж, уруудах дуртай байх нь тодорхой. Харин манай хотын ихэнх шат шиг өвөл мөсөн гулгуурын талбай шиг гялайгаад байвал хэн түүнд дээр гишгиж, халтирч унаад гэмтэж бэртэхийг хүсэх билээ.

   Өвгөн багшийн хэлснээр өмнөх үе нь дараа үеийнхээ ШАТ болдог юм бол би Сантиего хотын метроны шат шиг байхыг хүснэм. Энэ л бодол минь уран зохиолын ШАТ-тай ямар холбоотой вэ? Олон хүн намайг алгасаад харайчихаж болох биш үү? Би хичнээн сайхан хөгжим аялгуу цуурайтуулаад байвч ирээдүйн утга зохиолын хүмүүс намайг тоож  гишгихгүй байж болох уу?  гэсэн эргэлзээ бодлуудтай минь холбоотой санагдана. Нэг талаар би ямар утгагүй зүйлд санаа зовж байгаа мэт боловч нөгөө талаар хүн гишгиж өгсдөг ШАТ байх ямар нэгэн далдын хүсэлд хөтлөгдөөд байгаагаа мэдэрнэ. Ийм хүсэл зохиолч бүхний дотор байдаг гэдгийг би мэднэ. Зарим нь түүнийгээ маш сайн нууж сурсан байдаг юм. Зарим нь тэр далдын хүслээ шууд л ил цагаан илэрхийлдэг. Гэхдээ ШАТ гэж даруухан санахаасаа илүү өөр сүнслэг чанарт аваачиж илэрхийлдэг үзэгдэл уран зохиолд бий. Тиймээс л өнө мөнх та нарын дунд оршиж, цагийн цагт та нар намайг санаж, би сэвэлзэнэ, шуурна, үлээнэ гэсэн шүлэг бичсэн байдаг юм. Нэр тодорхойгүй нэгэн шүлэгчийн иймэрхүү утгатай “БИ” гэдэг шүлгийг хэдэн жилийн өмнө “БИЙРБЭХ”-ээс уншиж байсан юмдаг. Ийм итгэл үнэмшилтэй байх буруу  биш. Харин ШАТ болохын тулд ядаж тэр ШАТ-ны нэг гишгүүр байхын тулд уран зохиолд ямар их авьяас, тэмцэл, зориг хатуужил хэрэг болдгийг гадарладаггүй байх нь буруу.

     Саяхан даа? Миний орж сонирхдог нэг интернет сайтад “Энэтхэгийгийн Веедийн уран зохиолын гол судар Аюурвеедэд хүн төрөөд 2-3 сарын дараагаас үхэж эхэлдэг, амьдрал гэдэг үхэхийн өмнөх шат” гэж бичсэн байдаг тухай үгүүлжээ. Амьдрал гэдэг үнэхээр үхэхийн өмнөх ШАТ юм шүү? Эртний энэ гүн ухаан бидэнд Амьдрал –ШАТ гэдэг философи төсөөллийг таниулж байгаа юм. Бага залуу насандаа ШАТ өөд өгсөж яваа юм. Өгсөх мэдээж удаан, уруудах бол хэд харайгаад л гүйцээ. Хэдий хүн бүхэн мэддэг энэ сэдвээс л хүүхэд насны минь дурсамжийн нэгээхэн хэсэг үргэлжилнэ. Агаарт хэзээ ч хэнд ч үзэгдэхгүй ШАТ бүтээхсэн, тэгээд тэнгэрт хүрэхсэн  гэдэг мөрөөдөл. Хоосон чанарын ШАТ. Тэр ШАТ мэдээж олон гишгүүртэй байна. Яг л хоосон чанарт хүрэх шиг.

     Надад бас нэг эсрэгцэл байна. Аюурвеедэд бичсэнээр” амьдрал гэдэг үхэхийн өмнөх шат” юм бол “үхэх гэдэг бас амьдрахын өмнөх шат” болно. Ганц л амьдарна гэж үзээд асар их зоригтой байдаг хүмүүсээс би их айдаг. Тэд одоо олз идэш арвин бол маргааш юу учрах, юунд унахыг мэдэхийг хүсдэггүй. Тэд арилжаа наймаа, ашиг орлогоо бодоод амьдарна. Мөн чанар хийгээд үйлийн үр, зовох болоод жаргахын шалтгаан, амьдрахын утга учир тэдэнд ямар ч хамаагүй.  Гэтэл уран зохиол бичдэг хүн ийм бодолтой, тийм байдалтай амьдардаг бол жинхэнэ “үлгэр жишээ” МУНХРАЛ мөн. Тэр мунхралаа муйхар эр хар зоригтоо найдаж, хамгаас тэргүүнд тавиад уран зохиолыг мунхрал дундуураа оруулах гээд зүтгэдэг “юм бичдэг” хүмүүсийн /тэдэнд зохиолч гэдэг нэр арай л хүндэднэ / олныг мунхруулах зориг зүрхээс бүр чиг их айдаг юм. Гэвч утга зохиолд дан ганц эр хар зоригоор амжилтанд хүрдэггүй гэдэг нь ойлгомжтой.

    Хэрэв тийм биш байсан бол 723 роман /эрүүл аж төрөхийн номнууд хүртэл энэ тоонд багтана / бичсэн Барбара Картланд Геннесийн номонд биш харин уран зохиолын түүхэнд бичигдэх байлаа. Энэ эмэгтэй 1983 онд нэг жилд 26 роман бичсэн гэгдэж Геннесийн дээд амжилтыг тогтоосон байгаа юм даа? Бүх зохиолууд нь хайр дурлалаар эхлээд хуримаар төгсөнө. Манай уран зохиолд ч ийм Картландууд улам олширсоор...

   Эцэст нь МУНХРАЛ, ШАТ хоёр ямар холбоотой вэ? гэсэн асуулт л үлдлээ. Хамгийн товчхондоо МУНХРАГЧИД хэзээ ч ШАТ болдоггүй. Тэгэхээр ямар ч холбоогүй...

                                     ШАТ бол хэзээ ч ШАТ л байдаг.

                                                                                                                           2011-09-28

эсээ

 МИНИЙ ХОТ

/эсээ/

...Өчүүхэн хануур хорхой өвчин бүхнийг эдгээх үү?

   Үгүй дээ?

    Этгээд хорыг агуулсан

   Энэ хот л адгийн муухай юм даа?

    Жон Донны энэ шүлгийг багадаа асар том зүрх гарган орчуулж билээ. Одоо эргээд бодохоор айдас ар нуруугаар могой мэт гулгах билээ. Ямар их зоригтой байж вэ? Одоо бол намайг хашир, бодол хоёр хэв торго шиг ороожээ.

    Анх том ахтай цахилгаан шатанд сууж үзсэн юм. Тэгэхэд дотор ялимгүй айдас байсан ч Ю.Гагарин шиг “явлаа” гэж шивнэсэн санагддаг юм. Учир нь анх удаа газраас тасарч байгаа минь тэр. Тэр сонин мэдрэмж дахиж надад төрөөгүй. Яруу найраг орчуулах гэж оролдож байсан “эр зориг” шиг минь алга болчихсон. Энд тэндхийн олон л цахилгаан шатаар өгсөж, урууджээ.  Гэхдээ анхных шиг тийм мэдрэмжийг би хэзээ ч мэдрэхгүй гэж бодохоор “жил жилийн анхны бороо шиг шинэхэн, жил жилийн анхны цас ариухан” амьдарч чадахгүй хүний булингар дотор гуниглахаас өөр яах билээ.

    Анх би хотын гудманд бороо орохын нууцлаг хийгээд тайлагдашгүйг зургаан насандаа мэдсэн юм. Цардмал зам дээр шаагин буух борооны дуслууд эхлээд унахдаа “ёолох” дуу гаргах шиг санагдсан юм. Хатуу замыг мөргөөд буцаж ойгоод дахин унахдаа харин “инээх” шиг цалгиун дуу гаргаж билээ. Тэр өдөржин толгойд инээх ёолох хоёр хослон сонсогдсоор хамгийн анхныхаа болоод хамгийн эцсийн “гэгээн ариун” шүлгийг бичүүлсэн юм. Нэг талаараа “миний хот” миний анхны яруу найргийн багш байсан юм. Навчис хөлөөр нэг хөглөрөхөд духанд минь нарийн үрчлээ нэмэгдэж, тархинд минь яруу найргийн шад мөрүүд эгнэн босож ирдэг хэвээрээ. Хаалгыг нь тогшиж зүрхлэдэггүй байсан охиныхоо аавд орцонд толгойгоо эргэтэл загнуулаад өвлийн нарны ёлтгор гэрлийг харж зогсохдоо ”хэн ч халдаж зүрхлэхгүй илч гэрлийн бүрхүүл” намайг хамгаалдагийг мэдэж билээ.

   Нэг бус удаа өндөр байшингийн дээвэр дээрээс доошоо харж үзсэн. Нисчихвэл нисчихмээр мэдрэмж надад байнга төрдөг байсан. Одоо хэрхэхийг бүү мэд. Бодвол мэдрэмж бус айдас бүх биеэр дүүрэх биз, ээ.

   Нэг бус удаа муурын зулзага өндрөөс шидэж үзсэн. Ямар ч өндрөөс дөрвөн хөл дээрээ буух тэр бяцхан амьтан бидэнд “амьдралд юу ч тохиолдлоо гэсэн ямар ч байсан зогсож байх нь зөв юм” гэсэн ухааралыг өгсөн юм. Угтаа амьдралд элэг дөрвөөрөө мөлхөхгүй  нь тулд тэмцэж зогсож байх учиртайг тэгэхэд ухаарсан гэсэн үг.

   Нэг жил МИНИЙ ХОТОД их үер бууж, хавь ойрын бүх гуу жалга усаар дүүрсэн юм. Модон гүүрэн дээр нэг настайвтар эр хэдэн өдөр зогсож билээ. Эхнэр хүүхэдгүй тэр ганц бие тэр насаараа хураасан эд хөрөнгө, байшин хашаагаа усанд урсгачихаад эр хүний ховор хар нулимсыг бөмбөрүүлж зогсохыг хараад “ийм бэртэгчин болохгүй юм шүү” гэж өөртөө тангарагласан гэж байгаа.

    Нэг жил их хатуу хүйтэн өвөл болсон юм.  Хүрэн “Волга” байрны үүдэнд эвдэрсэн зогсож байв. Тэр машиныг тойроод нэг алдартай яруу найрагч алхаж байх нь тэр.  Хөөр бахдалтай  хүү гүйгээд очив. Тэгээд “ би шүлэг бичдэг юм” гэсэнд “аан” гэснээс өөр юм хэлсэнгүй. Машиныг нь түлхэж өнхрүүлсээр асааж өгөв. Нарийн утаа суунаглуулсаар бараа нь тасрахдаа  ”баярлалаа” ч гэхгүй явчихаж билээ. Тэгээд араас нь харж зогсохдоо “шүлэг бичдэг хүүхдүүдийг хүн чинээ санадаггүй ийм бүдүүлэг яруу найрагч болохгүй юм шүү” гэж мөрөөдөн бодож билээ. Тэр л бодлоороо би шүлэг бичдэг хүүхдүүдтэй халгаж салгахгүй зууралдаж яваа ч юм билүү, яаж билээ.

    Энэ бүх мэдрэмжийг би ХОТ-оосоо түүсэн юм. Миний амьдралын бүх ухаарал, өчүүхэн төдий гэгээрэл минь бүгд ХОТТОЙ холбоотой. Тиймээс л би омог бардмаар “МИНИЙ ХОТ” гэж тунхагладаг юм. Үнэхээр ч энэ хотын тухай би л хамгийн сайн мэддэг юм шиг санагддаг үе надад байсан. Одоо ч хэвээрээ...

   Яг л Уильям Фолкнер 19 романыхаа 15-д нь, 70 үгүүллэгээ тэр чигт нь Америкийн Миссисипи мужийн Йокнапатофа хэмээх жижиг тойрог хийгээд тэндхийн хүмүүсийн  тухай бичсэн гэдэг шиг би өөрийнхөө хот, тэндхийн хүмүүсийн тухай л бичээд байгаа юм. Зохиолч сайн мэддэг зүйлээ сайн бичдэг гэдэг бас оргүй үг биш ажээ.  /Анзаарсан бол би муу бичдэггүй учраас сайн бичдэг гэдэг үгийг их зоригтой хэлээд байгаа юм/

 Хавар эрт цэцэрлэгийн моддын дундуур эхнэртэйгээ хөтөлцөөд гүйж явахдаа ”удахгүй аав болно” гэсэн сонин мэдрэмжийг би энэ хотоос л авсан. Тийм учраас миний хот-миний зүрх сэтгэлийн хот. Утаар угаар нь ч надад сайхан. Уушгигүй л болно биз. Би харамсдаггүй. Гэхдээ заримдаа боож үхмээр ч санагддаг. Түгжрээ, хараал ерөөл, уур омогтой, гялалзсан хүмүүсийг хараад багтармаар байдаг. Гэвч энэ хоттой  би үйлээр учирсан гэдэгтээ итгэдэг. Намайг долдой, бялдууч, бэртэгчин болгоогүйнх нь төлөө ХОТДОО би баярладаг.

  Ерээд оны дунд үед нэгэн яруу найргийн наадам дээр тайзны ард хэдэн шүлэгч охид хөвгүүд ийн ярилцаж билээ.

   Улаан хацартай хөдөөх охин “Манай талд нар мандах юутай зүйрлэшгүй сайхан шүү? Хариуд нь бид:

  -Тагтан дээрээ зогсоод нар мандахыг харах түүнээс чинь сайхан.  Энэ богинохон яриа огт мартагддаггүй юм. Хожим талд нар мандахыг бишгүй л харсан. Шүлэг бичдэг улаан хацартай охин шиг /одоо тэр охин ямар цагаан хацартай болсон гэж санана/ тийм дуу алдмаар мэдрэмж  надад ер төрөөгүй. Аргагүй биз. Харин тагтан дээрээ нар тосоод, тамхи татаж зогсохдоо би асар их эрч хүч мэдэрдэг. Өвлийн цантсан цонхон дээр байгаль хүйтэн жавар уураар ямар хээ урласныг багадаа ажиглан суух дуртай байв. Тийм нэг хээ ажигласан өдөр нарны зурвасхан гэрэл цонхон дээр тусахад бурхан буйд итгэсэн юм. Тийм өнгө гэрлийн цогцлыг гагцхүү бурхан л бүтээж чадмаар байж билээ. Уулга алдан хашгирмаар тэр агшинд миний хотод ч ямархан далдлаг гоо сайхан нуугдаж байдгийг ойлгосон юм.

    Шөнө орой харанхуй гудмаар, айлуудын цонхны гэрэл бараадан алхаж үзсэн хүн гэрэл гэгээ ямар чухлыг мэдэрдэг. Намар оройн хүйтэн бороонд хотын нойтон гудмаар яаран гүйж явахдаа “амьдралд дандаа нар ээсэн өдрүүд байдаггүйг” ухаарна. Зам дээр тогтсон тогтоол усыг тойрч эсвэл харайж гарахдаа ”амьдралд тойрох, алгасч харайх явдал бишгүй тохиолдохыг” мэднэ. Манант өглөө машины цуваа талийгаачийг ачаад миний хотын баруун хойд энгэрийг чиглэхэд “ би ч ялгаагүй гарцаагүй нэг өдөр үхнэ” гэдэг сонин бодол төрнө.

   Энэ бүхнээс миний хот-яруу найргийн, миний хот –ухаарлын хот болох нь тодорно.  Гагцхүү түүний зүрх сэтгэлийг мэдрэх шаардлагатай. Гарцаагүй үнэн болохыг БИ тэнгэрийн дор гайхал тэнэгүүдтэй тэрсэлдэн байж БАТАЛНА.

                                                                                                                                          2011 он

эсээс

Өнөөдөр шинэхэн номнуудаа сайн дүү С.Начингийнхаа хамт очиж авлаа. Залбирлын эсээс" нэртэй эсээний анхны түүвэр хийгээд САЛХИ ЧУЛУУ БОРООНЫ САХИУС нартэй яруу найргийн шинэ түүвэр хэвлүүлсэн юм. Мөн "Хэлбэргүй бодлогошрол" нэртэй шүүмжийн номоо ч бас хэвлүүллээ. Шинэ ном гарахаар ямархан их эрч хүч авдаг билээ. Тийм л эрч хүчтэй өдөр байлаа.

шүүмж

Хэлбэр бол хэлбэр харин  юугаараа ялгаатай гэж...

                     /Д.Нямдоржийн гурван мөрт шүлгүүдийн ижилсэл /

     Өнөөгийн дэлхий ертөнцөд ихэд дэлгэрч буй  нийгэм+хувь хүн+бүлэглэл гэсэн түгээмэл зүй тогтлоор хэлбэр бол асар чухал. Тэгээд ч нийгмийн сэтгэлзүй судлалд “хэлбэрт шүтэхүй” хэмээх шинэ нэр томьёо  онолын хүрээнд хэрэглэгдэх болоод удаж байна. Яагаад заавал хэлбэрт шүтэх гэж. Энэ бол одоохондоо хамгийн гэнэн асуулт.  Учир нь хүмүүн төрөлхтөн анхнаасаа л ХЭЛБЭР хөөж явсаар иргэншлээ өдий зэрэгт хүргэсэн. Тиймээс хэлбэрийг улам л шүтэхээс өөр гарц, хонгил үгүй. Даанч тэр гарц хонгилыг нь гэрэлтүүлэх гэрэл гэгээ урагшлах тусам улам бүдгэрсээр. За, энэ ч яахав нийгмийн асар “глобал” асуудал гэж бодий. Тэгвэл яруу найрагт... Энэ бол харин нийгмийн асар цөөнхийн асуудал мөн.

   Яруу найрагт ч ялгаагүй, хэлбэр хөөсөн он жилүүдийн түүх босож ирнэ. Одоо ч хэлбэр хөөсөөр, хөөцөлдсөөр. Жишээ нь:  залуу шүлэгч Д.Нямдоржийн гурван мөрт шүлгүүд. Бас л юун гурван мөрт шүү? Хайку биш шүү? Ертөнцийн гурав бүүр биш шүү? Афоризмоос шал ондоо шүү? Ухаан муухан мань мэтийн толгой эргэж дуусахаар бөөн ХЭЛБЭР. Хайку бол ханз соёлын том гаргалгаа, Алтай язгуурын залгамал хэлээр хайку бичихгүй. Онолын том маргаан. Инээд хүрч элэг хөшмөөр юм. Нөгөө талд нь Монгол хайку шүлгийн шилмэл түүвэр ”Цагаахан нам гүм” худалдаанд гарлаа. Хайку шүлэгчдийн төрийн бус байгууллага. Яг л Чингис хааны Дэлхийн акедемийн “академич мисс” гэдэг шиг. Яруу найргаар дүүрэн ХЭЛБЭРДЭГЧИД. Гэтэл ёстой нөгөө Чойномын асуудагаар “ХАА БАЙНА ТЭР ДИВААЖИН” гэдэг шиг “ХАА БАЙНА ТЭР ЯРУУ НАЙРАГ НЬ” Зүгээр л ХЭЛБЭР болжээ.

  Шинэ цагийн яруу найргийн дүү нар битгий хэл энгэр дүүрэн одонтой аварга зохиолч ч энэ олон хэлбэр дунд төөрөөд ”хөдөөгийн энэ олон замын хаагуур явах вэ?” гэдэг шиг эргэлдэж орхижээ. Тэгсэн атлаа бүгд замаа олсон гэж итгэдэг. Эсвэл тийм дүр хэлбэр харуулахыг оролддог. Энэ миний -Хэлбэр, энэ бол –Би гэж тунхаглана. Залуу шүлэгч Д.Нямдорж харин. Гурван мөрт шүлэг. Энэ бол-Би, энэ миний-Хэлбэр гэж арай итгээгүй байгаа даа? Айх ч шиг.

   Саяхан хүртэл формалист урлагийг “хэлбэрдэх урлаг” гэж орчуулдаг байж билээ.  Арай л хатуу орчуулга санагддаг байсан юм. Гэтэл ХАЙКУ бол Японы яруу найргийн формалист хэлбэр юм гэнэлээ. Андуураагүй бол арван жилийн дунд сургуулийн уран зохиолын сурах бичиг дээр ингээд биччихсэн байналээ. Одоо бол ёстой жинхэнэ айж байна. Би  олон хэлний орчуулга дамжсан нэг Хайку шүлэг санал болгож байна.

                        Цаасан цонхыг

                    Цоолох хүнгүй болов

                    Гэрт хичнээн хүйтэн

Японы Эдогийн үеийн ТИЁЭ хэмээх шүлэгч  бичсэн юм. Харин энэ богинохон шүлгийг Д.Нямдорж бичсэн юм.

                                      Ууж байсан дарсных нь

                         уруулын будагтай жүнз

                               Угаах уу? болих уу?          

  Зэрвэсхэн ажиглаад харал даа? Илэрхий ондоошил нь өнөө ХЭЛБЭР нь хаана байгаа юм. Би л лав олж харахгүй юм. Өнөөгийн шүтдэг ХЭЛБЭР-ийн онолоор бол дээр цагийн Япон шүлэгч, энэ цагийн монгол шүлэгч хоёрт л лав хэлбэрийн асар ялгаа ондоошил алга. Харин ч ижилсэл л ханхлаад байх юм. Молхи би магад андуурч эндүүрээ байлгүй дээ? Яагаад гэвэл хайку бол Япон яруу найргийн формалист хэлбэр шүү дээ? Агуу их хэлбэрдэх урлаг. Дээхэн үед Ж.Лхагва, Б.Явуухулан нарын орчуулгаар хожим Г.Аюурзаны нэг өгүүллээс өөр хайку шүлгийн боловсрол нимгэн байж энэ мэт  их үгийг унагаасанд эрхэм ханз хэл бичгийн өндөр дээд мэдлэгтэнгүүд өршөөх биз.

    Бас дахиад нэг хэлбэр монгол аман шүлгийн өвөрмөц хэлбэр “ертөнцийн гурав”. Нэг их гурван ногоон, цагаан, улаан, хар, хоосон энэ тэр. Гол нь гарцаагүй улаанууд, цагаанууд, ногоонууд, хоосонууд ... Жишээ нь:

                             Өсөхөд шүд цагаан

                        Өтлөхөд үс цагаан

                        Үхэхэд яс цагаан

   Гэнэхэн бодлын үзүүрт  Газар дундад тэнгисийг хараад монгол жанжин “үүнээс цааш газар үгүй” гэдэг шиг энэ гурваас өөр “цагаан” үгүй мэт бодогдоно. Харин миний гүжир мунхаг бодлоор залуу шүлэгч Д.Нямдоржийн энэ шүлэг “Ертөнцийн гурван хийснэ” ч юм уу даа?  

                         Боджээ суухад бодол сэмэрч хийснэ

                    Болжморын дуунд цан бутарч хийснэ.

                    Болзоо нь ирэхээр би ч бас хийснэ.

   Өнгөцхөн ч гэсэн харал даа?  Өнөө ХЭЛБЭР нь ч ихэр хүүхэд шиг төстэй байгааг. Хэлбэр яахав, хэлбэр юм аа гэхэд ялгаа тэгээд юундаа байгаа вэ? Ер нь яагаад Блокийн яруу найраг, Фростын яруу найраг гэж  бүтээгчээр овоглодог вэ? Энд л хамаг нарийн учир нь байгаа юм. Учирсаад ч байх юу байхав дээ? Энд л Блокийн ондоошил, Фростын ондоошил байгаа юм. Гэтэл Д.Нямдоржийн ондоошил үл харагдана. Нэр нэгтнүүд чих нэг гэдэг. ХХ зууны монгол яруу найрагт хэд хэдэн Нямдорж бий. Азаар тэр Нямдоржууд тун ч гайхамшигтай ондоошил харуулсан юм. Ийм нэгэн шүлэг Нямбуугийн Нямдоржид бий.

                             Одоо би Нямдорж

                       Оройхон чиний –Нулимс

                       Хойтон өдийд-Яс

                       Хорин жилийн дараа-Цэцэг   

                        

 Хэлбэрийн хувьд бол байдаг л нэг дөрвөн мөрт. Шүлэг бичдэг хүн бүхэнд байдаг хоцрогдсон хийгээд бүдүүлэг гэмээр ХЭЛБЭР. Харин ямар энгийн атлаа гүн сэрэхүйлэг байна гээч. Хорин жилийн дараа-Цэцэг. Жамыг ингэж илэрхийлэхээс өөр яах билээ. Өвөрмөц сэтгэх яруу найрагт чухал, өөрийнхөөрөө сэтгэх магадгүй түүнээс ч чухал байж болзошгүй. Жишээ бас л байна. Энэ үгийг Францын зохиолч Густав Флобер хэлжээ. “ Зүрх хөгширдөггүй гэж би бодддог. Цохилсоор л байвал амьдарсаар л байна”  Ёстой өнөө афоризм гээч энэ мөн биз. Харин энэ шүлгийг Д.Нямдорж бичжээ.

“Зүүж өгсөн цаг чинь зогслоо.

  Зүгээр дээ,

     зүрх минь зогсоогүй байна.”

Уучлаарай, зориуд ХЭЛБЭР-ийг нь санаатай өөрчилчихлөө. “Зүүж өгсөн цаг чинь зогслоо. Зүгээр дээ, зүрх минь зогсоогүй байна.” Густав Флоберийн афоризмаас Д.Нямдоржийн энэ шүлэг яг юугаараа ялгаатай юм. Ердөө ХЭЛБЭР. Хачин шүү? Афоризм яруу найраг хоёрт тийм адил зүйл баймгүй л юм. Их цэцэн үг олж хэлэх, эсвэл их цэцэн шүлэглэх талаараа л төстэйгөөс биш ёстой огт өөр ХЭЛБЭРҮҮД  л баймаар юм.  Хэлбэрт их шүтэхээр эцэстээ байшин бол нэг квадрат, уул бол нэг гурвалжин, нар бол нэг бөөрөнхий ХЭЛБЭР болж харагддаг байж болох юм шүү?

   Ахуй болоод гял цал  материаллаг байдал хэзээд хүмүүсийн хайр талархлыг нь  баттайяа хүлээсээр ирсэн. Монгол яруу найрагт ч нүүдэлчин ахуй дүрслэгддэг. Өөр яах ч билээ. Үзээгүй байж ямар Сидней хотын тухай шүлэг бичилтэй биш. Гэтэл иймэрхүү ахуйн таталбарууд яг Д.Нямдоржийн гурван мөрт гэж онцлоод байгаа, 1-р дэсийн найрагч болох нь гэж зарим нь хөөрөгдөөд байгаа жинхэнэ яруу найраг мөн үү?

             Хуш модны мөчир дээр                       Хаврын цэнхэр өглөө

               хэрэм мөргөл үйлдэнэ.                      Хивэн хэвтэх хонин дээр

             Хөвч амьсгаа дарна.                             Хөөрхөн ишиг дугжирна.

 

  Шинэ цагийн шүлэгч гэхэд арай л ядуу илэрхийлэл, сэтгэлгээ, адилсал. Зарим нь жинхэнэ монгол шүлэг гэж хэлэх нь магад. Яасан гэж байгаль ахуйг дүрсэлсэн гэж үү? Тэгвэл хайку шүлгийн САБИ. Ганцаардаж гэгээрэх, ахуйгаас ангижирч, амар амгалан доторх гоо сайхны агшинг илэрхийлэх зарчим.  Энд ямар ч ЯПОН ахуй байхгүй. Нэг үгээр хэт явцуу биш, нийтлэг, гүн ухааны  сэтгэлгээ. Тиймээс л дэлхий нийтэд түгсэн хэрэг. Олон хэлэнд орчуулагдсан хэрэг. Японы яруу найрагч Юзүрү Миура “хайку бол микрокосмос” гэсэн юм шүү?

  1998 оноос хойш Оросууд “Бүх Оросын хайку шүлгийн конкурс” зарлан явуулах болсон. Түүнээс хойш 13 жил өнгөрсөн ч энэ арга хэмжээ тасраагүй. Францад бүр хайку шүлэгчдийн клуб байна. Бас Оросын монголч эрдэмтэн Марина Петрова “Орчин үеийн Монгол яруу найраг дахь хайку шүлгийн хандлага” гэдэг өгүүлэл бичсэн бий. Нуулгүй хэлэхэд Д.Нямдорж хайкунаас зугатаах гээд хайку руу, афоризмаас зугатаах гээд афоризм руу, ертөнцийн гурваас зугатаах гээд ертөнцийн гурав руу тэмүүлсэн ”гурван мөртүүд” бичээд байгаа нь харамсахаас гадна өрөвдмөөр. Үнэндээ энэ шүлэгч ондооших хүсэл эрмэлзэлтэй юм. Даанч ондоошилыг зөвхөн яруу найргийн хэлбэр дотроо хайгаад байна. Тэнд хэлбэрээс өөр юу ч үгүй.

   Яруу найраг эцэстээ юу юм бэ? Мэдээж урлаг. Дараа нь бусдаас ялгарах БИ-гээ танин мэдэх арга зам. Түүнээс бус ХЭЛБЭР бол ердөө хайрцаг. Харин доторхийг нь Нямдоржоор дүүргэх л хамгийн хэцүү нь шүү дээ? Эцэст нь хэлбэр бол хэлбэр харин чиний шүлгүүд...

           

                     Шүүмж нэгийг бичсэн шүлэг бичдэг  Пүрэвхүүгийн  Батхуяг