шинэ жил яагаад таалагддаггүй вэ?

ШАРТАЛТ
ШАГНАЛ
ШИЛЭН ЦОМ
ШИНЭ ЖИЛ

эсээ

ШАТ

/эсээ/

    Олон ч шатаар өгсөж уруудаж дээ? Тоог нь гаргах аргагүй болжээ. Цор ганцаараа баяр хөөртэй, уйтгар гунигтай эсвэл  найз нөхөдтэйгээ, хань ижилтэйгээ, үр хүүхэдтэйгээ, шавь нар дүү нартайгаа, аав ээж, ах дүүстэйгээ хамт шатаар бишгүй л уруудаж, бишгүй л өгсөж. Тэр тоолонд арван хэдэн насны нэгэн дурсамж байнга сөхөгдөнө.

     Анх намайг төрөхөд л гэрийнхэн маань МОМО гэж нэрлэсэн гэдэг юм. Сүүлд эмээ монхор бор юм төрөхөөр нь өхөөрдөөд ингэж дуудцгаасан гэж билээ. Бараг л сургуульд ортлоо өөрийнхөө албан ёсны нэр БАТХУЯГ гэдгийг мэддэггүй байлаа. Заримдаа ирц бүртгээд багш нэр дуудахад “Батхуяг гэдэг чинь хэн билээ” гэж бодож суусан удаатай. Одоо ч найз нөхөд, их л дотны хүмүүс минь, хайртай дүү нар бүгд  МОМО гэж дууддаг. Энэ нэрэндээ ч би дуртай. Харин өнөөх байнга сөхөгддөг дурсамж минь ийм учиртай.

     Дунд сургуулийн долдугаар ангийн сурагч байхдаа МОМО нэртэй дэлхийн түүхэнд тодорсон суут хүн байдаг эсэхийг хайж билээ. Нилээдгүй хугацаанд хайсан боловч олоогүй юм. Их л сэтгэлээр унасан санагдана. Аргаа бараад дунд сургуулийн түүхийн багшаасаа асуусан юмдаг. Харин багш орос хэлээр нэвтэрхий толь шүүрдэж шүүрдэж МОМО ГИУЗЕППЕ гэдэг итали эр дэлхийд нэртэй уран барималч байдаг юм байна гэсэн баяртай мэдээ дуулгав. Хожим тэр итали эр 1932 онд Италийн Ватиканы музейн дэлхийд хосгүйд тооцогддог ШАТ-ыг  хийсэн гэдгийг мэдэж авсан юм. Тэгээд олон хоног ер бусын гайхамшигтай ШАТ хийх мөрөөдөлд автав. Тэр Италиас лав би илүү шат хийнэ дээ? Адилхан нэртэй хүн маань алдартай ШАТ хийсэн байхад би ядаж модон шат ч хийгээгүй гэж гутарсан тал ч бий. Английн хатан хааны ордонд Тупил нэртэй алтан зул цэцгийн шат байдгийг дуулаад үзэхсэн гэж их мөрөөдөж билээ. Зарим шөнө хоосон агаарт үл үзэгдэх шат хийчихээд өгсөж явна гэж зүүдлэсэн санагддаг юм. Ер бусын шат гэхээр тийм л үл бүтэх уран сэтгэмж намайг эзэмдэж байсан ажээ. Агаарт үл үзэгдэх шат хийгээд тэнгэрт хүрэх санаа минь одоо ч хааяа толгойд эргэлддэг гэвэл итгэх хүн ховор биз. Хүүхэд насны гэгээн дурсамж минь одоо ч шатаар өгсөх уруудахад хааяахан  бодол дундуур шурган орж ирдэг юм.

     Харин энэ хэсэг бол өөр ШАТ-ны тухай эргэцүүлэл. Нэгэн өвгөн багш минь “би чиний утга зохиолын өмнөх шат. Чи над дээр гишгэж өөдөө өгссөн. Би байгаагүй бол чи дээш гарахгүй” гэж загнах занах хоёрын дундуур айлгаж билээ. Манай утга зохиолд ингэж хүндлэл хүлээхийг, хүндлэхийг шаардагсад тийм ч цөөнгүй. Багшийн хэлснээр бол хамгийн аймаар нь би хүн дээр гишгиж дээшээ гарсан болчихоод байлаа. Эсвэл би хүний хормойноос зүүгдээд, дараа нь бэлхүүсээр нь тэврээд, эцэст нь мөрөн дээр нь гараад одоо толгой дээр нь суучихсан юм шиг санагдаад байв. Өвгөн багшийн хэлсэн үгийг үнэн гэж тооцвол би бусдыг хайр найргүй гишгилж шат өгссөн өөдгүй этгээд болж таарав. Үнэнийг хэлэхэд зарим хүнээр би ном заалгасан минь үнэн ч өөрийн муугаас болж юу ч сураагүй юм. Гэтэл зарим хүнээр би ном заалгаагүй мөртлөө асар их зүйл сурч авсан байгаа юм. Тийм байтал би ном заасан бүгдийг багш гэж дуудаад доогуур харж, дорой царайлж явах ёстой болж таараад байв. Бас болоогүй өмнөх шат гэж хүндлэх ёстой болов. Гэтэл тийм түвшний уран зохиолын ШАТ-уудыг би аль арван хэдэн насандаа гишгилгүй үсрээд гарчихсан байдаг.

    Саяхан даа? Сантиего хотод метроны шатыг төгөлдөр хуурын даралт шиг хар цагаан өнгө алаглуулсан хийсэн гэнэлээ. Бас болоогүй өнөөх шатан дээр хүмүүс гишгихээр хөгжмийн аялгуу эгшиглэдэг гэж байгаа. Уянгалаг сайхан хөгжим эгшиглэх шатаар бүгд өгсөж, уруудах дуртай байх нь тодорхой. Харин манай хотын ихэнх шат шиг өвөл мөсөн гулгуурын талбай шиг гялайгаад байвал хэн түүнд дээр гишгиж, халтирч унаад гэмтэж бэртэхийг хүсэх билээ.

   Өвгөн багшийн хэлснээр өмнөх үе нь дараа үеийнхээ ШАТ болдог юм бол би Сантиего хотын метроны шат шиг байхыг хүснэм. Энэ л бодол минь уран зохиолын ШАТ-тай ямар холбоотой вэ? Олон хүн намайг алгасаад харайчихаж болох биш үү? Би хичнээн сайхан хөгжим аялгуу цуурайтуулаад байвч ирээдүйн утга зохиолын хүмүүс намайг тоож  гишгихгүй байж болох уу?  гэсэн эргэлзээ бодлуудтай минь холбоотой санагдана. Нэг талаар би ямар утгагүй зүйлд санаа зовж байгаа мэт боловч нөгөө талаар хүн гишгиж өгсдөг ШАТ байх ямар нэгэн далдын хүсэлд хөтлөгдөөд байгаагаа мэдэрнэ. Ийм хүсэл зохиолч бүхний дотор байдаг гэдгийг би мэднэ. Зарим нь түүнийгээ маш сайн нууж сурсан байдаг юм. Зарим нь тэр далдын хүслээ шууд л ил цагаан илэрхийлдэг. Гэхдээ ШАТ гэж даруухан санахаасаа илүү өөр сүнслэг чанарт аваачиж илэрхийлдэг үзэгдэл уран зохиолд бий. Тиймээс л өнө мөнх та нарын дунд оршиж, цагийн цагт та нар намайг санаж, би сэвэлзэнэ, шуурна, үлээнэ гэсэн шүлэг бичсэн байдаг юм. Нэр тодорхойгүй нэгэн шүлэгчийн иймэрхүү утгатай “БИ” гэдэг шүлгийг хэдэн жилийн өмнө “БИЙРБЭХ”-ээс уншиж байсан юмдаг. Ийм итгэл үнэмшилтэй байх буруу  биш. Харин ШАТ болохын тулд ядаж тэр ШАТ-ны нэг гишгүүр байхын тулд уран зохиолд ямар их авьяас, тэмцэл, зориг хатуужил хэрэг болдгийг гадарладаггүй байх нь буруу.

     Саяхан даа? Миний орж сонирхдог нэг интернет сайтад “Энэтхэгийгийн Веедийн уран зохиолын гол судар Аюурвеедэд хүн төрөөд 2-3 сарын дараагаас үхэж эхэлдэг, амьдрал гэдэг үхэхийн өмнөх шат” гэж бичсэн байдаг тухай үгүүлжээ. Амьдрал гэдэг үнэхээр үхэхийн өмнөх ШАТ юм шүү? Эртний энэ гүн ухаан бидэнд Амьдрал –ШАТ гэдэг философи төсөөллийг таниулж байгаа юм. Бага залуу насандаа ШАТ өөд өгсөж яваа юм. Өгсөх мэдээж удаан, уруудах бол хэд харайгаад л гүйцээ. Хэдий хүн бүхэн мэддэг энэ сэдвээс л хүүхэд насны минь дурсамжийн нэгээхэн хэсэг үргэлжилнэ. Агаарт хэзээ ч хэнд ч үзэгдэхгүй ШАТ бүтээхсэн, тэгээд тэнгэрт хүрэхсэн  гэдэг мөрөөдөл. Хоосон чанарын ШАТ. Тэр ШАТ мэдээж олон гишгүүртэй байна. Яг л хоосон чанарт хүрэх шиг.

     Надад бас нэг эсрэгцэл байна. Аюурвеедэд бичсэнээр” амьдрал гэдэг үхэхийн өмнөх шат” юм бол “үхэх гэдэг бас амьдрахын өмнөх шат” болно. Ганц л амьдарна гэж үзээд асар их зоригтой байдаг хүмүүсээс би их айдаг. Тэд одоо олз идэш арвин бол маргааш юу учрах, юунд унахыг мэдэхийг хүсдэггүй. Тэд арилжаа наймаа, ашиг орлогоо бодоод амьдарна. Мөн чанар хийгээд үйлийн үр, зовох болоод жаргахын шалтгаан, амьдрахын утга учир тэдэнд ямар ч хамаагүй.  Гэтэл уран зохиол бичдэг хүн ийм бодолтой, тийм байдалтай амьдардаг бол жинхэнэ “үлгэр жишээ” МУНХРАЛ мөн. Тэр мунхралаа муйхар эр хар зоригтоо найдаж, хамгаас тэргүүнд тавиад уран зохиолыг мунхрал дундуураа оруулах гээд зүтгэдэг “юм бичдэг” хүмүүсийн /тэдэнд зохиолч гэдэг нэр арай л хүндэднэ / олныг мунхруулах зориг зүрхээс бүр чиг их айдаг юм. Гэвч утга зохиолд дан ганц эр хар зоригоор амжилтанд хүрдэггүй гэдэг нь ойлгомжтой.

    Хэрэв тийм биш байсан бол 723 роман /эрүүл аж төрөхийн номнууд хүртэл энэ тоонд багтана / бичсэн Барбара Картланд Геннесийн номонд биш харин уран зохиолын түүхэнд бичигдэх байлаа. Энэ эмэгтэй 1983 онд нэг жилд 26 роман бичсэн гэгдэж Геннесийн дээд амжилтыг тогтоосон байгаа юм даа? Бүх зохиолууд нь хайр дурлалаар эхлээд хуримаар төгсөнө. Манай уран зохиолд ч ийм Картландууд улам олширсоор...

   Эцэст нь МУНХРАЛ, ШАТ хоёр ямар холбоотой вэ? гэсэн асуулт л үлдлээ. Хамгийн товчхондоо МУНХРАГЧИД хэзээ ч ШАТ болдоггүй. Тэгэхээр ямар ч холбоогүй...

                                     ШАТ бол хэзээ ч ШАТ л байдаг.

                                                                                                                           2011-09-28

эсээ

 МИНИЙ ХОТ

/эсээ/

...Өчүүхэн хануур хорхой өвчин бүхнийг эдгээх үү?

   Үгүй дээ?

    Этгээд хорыг агуулсан

   Энэ хот л адгийн муухай юм даа?

    Жон Донны энэ шүлгийг багадаа асар том зүрх гарган орчуулж билээ. Одоо эргээд бодохоор айдас ар нуруугаар могой мэт гулгах билээ. Ямар их зоригтой байж вэ? Одоо бол намайг хашир, бодол хоёр хэв торго шиг ороожээ.

    Анх том ахтай цахилгаан шатанд сууж үзсэн юм. Тэгэхэд дотор ялимгүй айдас байсан ч Ю.Гагарин шиг “явлаа” гэж шивнэсэн санагддаг юм. Учир нь анх удаа газраас тасарч байгаа минь тэр. Тэр сонин мэдрэмж дахиж надад төрөөгүй. Яруу найраг орчуулах гэж оролдож байсан “эр зориг” шиг минь алга болчихсон. Энд тэндхийн олон л цахилгаан шатаар өгсөж, урууджээ.  Гэхдээ анхных шиг тийм мэдрэмжийг би хэзээ ч мэдрэхгүй гэж бодохоор “жил жилийн анхны бороо шиг шинэхэн, жил жилийн анхны цас ариухан” амьдарч чадахгүй хүний булингар дотор гуниглахаас өөр яах билээ.

    Анх би хотын гудманд бороо орохын нууцлаг хийгээд тайлагдашгүйг зургаан насандаа мэдсэн юм. Цардмал зам дээр шаагин буух борооны дуслууд эхлээд унахдаа “ёолох” дуу гаргах шиг санагдсан юм. Хатуу замыг мөргөөд буцаж ойгоод дахин унахдаа харин “инээх” шиг цалгиун дуу гаргаж билээ. Тэр өдөржин толгойд инээх ёолох хоёр хослон сонсогдсоор хамгийн анхныхаа болоод хамгийн эцсийн “гэгээн ариун” шүлгийг бичүүлсэн юм. Нэг талаараа “миний хот” миний анхны яруу найргийн багш байсан юм. Навчис хөлөөр нэг хөглөрөхөд духанд минь нарийн үрчлээ нэмэгдэж, тархинд минь яруу найргийн шад мөрүүд эгнэн босож ирдэг хэвээрээ. Хаалгыг нь тогшиж зүрхлэдэггүй байсан охиныхоо аавд орцонд толгойгоо эргэтэл загнуулаад өвлийн нарны ёлтгор гэрлийг харж зогсохдоо ”хэн ч халдаж зүрхлэхгүй илч гэрлийн бүрхүүл” намайг хамгаалдагийг мэдэж билээ.

   Нэг бус удаа өндөр байшингийн дээвэр дээрээс доошоо харж үзсэн. Нисчихвэл нисчихмээр мэдрэмж надад байнга төрдөг байсан. Одоо хэрхэхийг бүү мэд. Бодвол мэдрэмж бус айдас бүх биеэр дүүрэх биз, ээ.

   Нэг бус удаа муурын зулзага өндрөөс шидэж үзсэн. Ямар ч өндрөөс дөрвөн хөл дээрээ буух тэр бяцхан амьтан бидэнд “амьдралд юу ч тохиолдлоо гэсэн ямар ч байсан зогсож байх нь зөв юм” гэсэн ухааралыг өгсөн юм. Угтаа амьдралд элэг дөрвөөрөө мөлхөхгүй  нь тулд тэмцэж зогсож байх учиртайг тэгэхэд ухаарсан гэсэн үг.

   Нэг жил МИНИЙ ХОТОД их үер бууж, хавь ойрын бүх гуу жалга усаар дүүрсэн юм. Модон гүүрэн дээр нэг настайвтар эр хэдэн өдөр зогсож билээ. Эхнэр хүүхэдгүй тэр ганц бие тэр насаараа хураасан эд хөрөнгө, байшин хашаагаа усанд урсгачихаад эр хүний ховор хар нулимсыг бөмбөрүүлж зогсохыг хараад “ийм бэртэгчин болохгүй юм шүү” гэж өөртөө тангарагласан гэж байгаа.

    Нэг жил их хатуу хүйтэн өвөл болсон юм.  Хүрэн “Волга” байрны үүдэнд эвдэрсэн зогсож байв. Тэр машиныг тойроод нэг алдартай яруу найрагч алхаж байх нь тэр.  Хөөр бахдалтай  хүү гүйгээд очив. Тэгээд “ би шүлэг бичдэг юм” гэсэнд “аан” гэснээс өөр юм хэлсэнгүй. Машиныг нь түлхэж өнхрүүлсээр асааж өгөв. Нарийн утаа суунаглуулсаар бараа нь тасрахдаа  ”баярлалаа” ч гэхгүй явчихаж билээ. Тэгээд араас нь харж зогсохдоо “шүлэг бичдэг хүүхдүүдийг хүн чинээ санадаггүй ийм бүдүүлэг яруу найрагч болохгүй юм шүү” гэж мөрөөдөн бодож билээ. Тэр л бодлоороо би шүлэг бичдэг хүүхдүүдтэй халгаж салгахгүй зууралдаж яваа ч юм билүү, яаж билээ.

    Энэ бүх мэдрэмжийг би ХОТ-оосоо түүсэн юм. Миний амьдралын бүх ухаарал, өчүүхэн төдий гэгээрэл минь бүгд ХОТТОЙ холбоотой. Тиймээс л би омог бардмаар “МИНИЙ ХОТ” гэж тунхагладаг юм. Үнэхээр ч энэ хотын тухай би л хамгийн сайн мэддэг юм шиг санагддаг үе надад байсан. Одоо ч хэвээрээ...

   Яг л Уильям Фолкнер 19 романыхаа 15-д нь, 70 үгүүллэгээ тэр чигт нь Америкийн Миссисипи мужийн Йокнапатофа хэмээх жижиг тойрог хийгээд тэндхийн хүмүүсийн  тухай бичсэн гэдэг шиг би өөрийнхөө хот, тэндхийн хүмүүсийн тухай л бичээд байгаа юм. Зохиолч сайн мэддэг зүйлээ сайн бичдэг гэдэг бас оргүй үг биш ажээ.  /Анзаарсан бол би муу бичдэггүй учраас сайн бичдэг гэдэг үгийг их зоригтой хэлээд байгаа юм/

 Хавар эрт цэцэрлэгийн моддын дундуур эхнэртэйгээ хөтөлцөөд гүйж явахдаа ”удахгүй аав болно” гэсэн сонин мэдрэмжийг би энэ хотоос л авсан. Тийм учраас миний хот-миний зүрх сэтгэлийн хот. Утаар угаар нь ч надад сайхан. Уушгигүй л болно биз. Би харамсдаггүй. Гэхдээ заримдаа боож үхмээр ч санагддаг. Түгжрээ, хараал ерөөл, уур омогтой, гялалзсан хүмүүсийг хараад багтармаар байдаг. Гэвч энэ хоттой  би үйлээр учирсан гэдэгтээ итгэдэг. Намайг долдой, бялдууч, бэртэгчин болгоогүйнх нь төлөө ХОТДОО би баярладаг.

  Ерээд оны дунд үед нэгэн яруу найргийн наадам дээр тайзны ард хэдэн шүлэгч охид хөвгүүд ийн ярилцаж билээ.

   Улаан хацартай хөдөөх охин “Манай талд нар мандах юутай зүйрлэшгүй сайхан шүү? Хариуд нь бид:

  -Тагтан дээрээ зогсоод нар мандахыг харах түүнээс чинь сайхан.  Энэ богинохон яриа огт мартагддаггүй юм. Хожим талд нар мандахыг бишгүй л харсан. Шүлэг бичдэг улаан хацартай охин шиг /одоо тэр охин ямар цагаан хацартай болсон гэж санана/ тийм дуу алдмаар мэдрэмж  надад ер төрөөгүй. Аргагүй биз. Харин тагтан дээрээ нар тосоод, тамхи татаж зогсохдоо би асар их эрч хүч мэдэрдэг. Өвлийн цантсан цонхон дээр байгаль хүйтэн жавар уураар ямар хээ урласныг багадаа ажиглан суух дуртай байв. Тийм нэг хээ ажигласан өдөр нарны зурвасхан гэрэл цонхон дээр тусахад бурхан буйд итгэсэн юм. Тийм өнгө гэрлийн цогцлыг гагцхүү бурхан л бүтээж чадмаар байж билээ. Уулга алдан хашгирмаар тэр агшинд миний хотод ч ямархан далдлаг гоо сайхан нуугдаж байдгийг ойлгосон юм.

    Шөнө орой харанхуй гудмаар, айлуудын цонхны гэрэл бараадан алхаж үзсэн хүн гэрэл гэгээ ямар чухлыг мэдэрдэг. Намар оройн хүйтэн бороонд хотын нойтон гудмаар яаран гүйж явахдаа “амьдралд дандаа нар ээсэн өдрүүд байдаггүйг” ухаарна. Зам дээр тогтсон тогтоол усыг тойрч эсвэл харайж гарахдаа ”амьдралд тойрох, алгасч харайх явдал бишгүй тохиолдохыг” мэднэ. Манант өглөө машины цуваа талийгаачийг ачаад миний хотын баруун хойд энгэрийг чиглэхэд “ би ч ялгаагүй гарцаагүй нэг өдөр үхнэ” гэдэг сонин бодол төрнө.

   Энэ бүхнээс миний хот-яруу найргийн, миний хот –ухаарлын хот болох нь тодорно.  Гагцхүү түүний зүрх сэтгэлийг мэдрэх шаардлагатай. Гарцаагүй үнэн болохыг БИ тэнгэрийн дор гайхал тэнэгүүдтэй тэрсэлдэн байж БАТАЛНА.

                                                                                                                                          2011 он

эсээс

Өнөөдөр шинэхэн номнуудаа сайн дүү С.Начингийнхаа хамт очиж авлаа. Залбирлын эсээс" нэртэй эсээний анхны түүвэр хийгээд САЛХИ ЧУЛУУ БОРООНЫ САХИУС нартэй яруу найргийн шинэ түүвэр хэвлүүлсэн юм. Мөн "Хэлбэргүй бодлогошрол" нэртэй шүүмжийн номоо ч бас хэвлүүллээ. Шинэ ном гарахаар ямархан их эрч хүч авдаг билээ. Тийм л эрч хүчтэй өдөр байлаа.